Over Economie & Economen -

28 februari 20211 maart 2021

Economen rennen weg als Arjen Lubach ze belachelijk maakt

Eerlijk gezegd voelde ik wel leedvermaak vorige week toen de ‘prominente economen’ Barbara Baarsma en Coen Teulings met de staart tussen de benen afdropen en hun plan om “Nederland open te gooien” niet langer wilden verdedigen. Dat was nadat Arjen Lubach hen zeer effectief belachelijk had gemaakt. Hoe konden zulke ervaren economen zich zo vergalopperen?, vroeg men zich af. De vraag alleen al toont de eerbied voor economen. die er kennelijk bestaat in Nederland. Ten onrechte, economen kunnen beter hun mond houden over zaken waar ze geen verstand van hebben. Zelfs over zaken waar ze wel verstand van hebben, hebben ze bloopers op hun naam staan.

Economie is geschiedkunde

Economie is een mooi vak (en dat meen ik), want het geeft je een manier van denken over de wereld die je helpt sommige problemen te begrijpen. Helaas levert de economische wetenschap geen inzicht in ‘de’ waarheid op. Daarvoor is de economie te veel een geschiedkunde. Je kijkt naar dingen die in het verleden zijn gebeurd en die zich waarschijnlijk nooit meer op dezelfde wijze zullen herhalen. Net als historische gebeurtenissen. Er was maar één Napoleon, één Stalin, één Hitler, enzovoorts. Hoewel ze wel overeenkomsten hadden, zullen we toch nooit weten wat er gebeurd zou zijn als Napoleon in Rusland, Stalin in Oostenrijk en Hitler in Frankrijk was geboren.

Daar komt een crisis aan.
Bron: pixabay.com

Zo is het ook met economische gebeurtenissen. Neem de kredietcrisis die rond 2008 de wereld in zijn greep kreeg. Weinig economen zagen die aankomen. Je kunt het de meesten van hen niet kwalijk nemen, want de kredietcrisis was een unieke gebeurtenis. Het was zoiets als de inslag van een meteoriet op aarde: vrijwel onmogelijk die gebeurtenis (op tijd) te voorspellen. Zeker, er waren economen – waaronder uw nederige dienaar – die stukjes van die meteoriet wel hadden gezien, maar de inslag was toch veel kolossaler dan je je kon voorstellen.

Toch denken economen alles te kunnen verklaren

Econoom ziet zichzelf in de spiegel.
Bron: pixaby.com

Ik heb zelf jarenlang onder economen vertoefd. Mij lijkt het dat er geen beroepsgroep is die zichzelf zo overschat als de economen. Als een econoom in de spiegel kijkt, ziet hij een koning. Ten onrechte, want economen weten vaak pas achteraf wat er aan de hand was. Natuurlijk is het handig om te weten hoe we de kredietcrisis hadden kunnen voorkomen als we van tevoren de juiste kennis hadden gehad. Maar die kennis hadden we niet. Grote, unieke gebeurtenissen kondigen zich zelden aan. Datzelfde gold voor de crisis waar we nu in zitten, de coronacrisis. Dat is natuurlijk een gezondheidscrisis, maar wie zegt dat economen niets van gezondheidscrises weten. Economen weten namelijk alles: zij zijn wetenschappelijke imperialisten!

Daarom moet het voor ‘vooraanstaande’ economen als (in alfabetische volgorde) Barbara Baarsma, Bas Jacobs en Coen Teulings een gruwel zijn dat niet zij in het Outbreak Management Team zitten en zaten, maar alleen maar medici als Jaap van Dissel, Diederik Gommers en Marion Koopmans. Ik kan me zo voorstellen dat zij zo nu en dan gedacht moeten hebben: “Waarom zij wel en wij niet? Wat weten die twee heren en één dame nu van de economische effecten van virusbestrijding?” Inderdaad, daar weten zij niets van, maar weten economen dat zelf dan wel?.

De kosten en baten van de bestrijding van de corona-epidemie

Economen kunnen ons helpen bij de ‘optimale’ bestrijding van de corona-epidemie. Namelijk: bij beleidsbeslissingen (bijvoorbeeld, wel of geen lockdown, of: wel of niet de scholen sluiten) gaat het steeds om een afweging van baten en kosten. Zo zijn de baten van een lockdown dat er mensenlevens worden gered, maar de kosten zijn dat er minder geproduceerd kan worden.

Die baten en kosten moet je tegen elkaar afwegen. Vervolgens moet je die beslissing nemen die het positieve verschil tussen baten en kosten zo groot mogelijk maakt. Lees wat Robin Fransman over zo’n kosten-batenanalyse beweerde, nu bijna een jaar geleden. Hij zegt eerlijk dat een heleboel baten en kosten niet in geld zijn uit te drukken, zoals bijvoorbeeld de eenzaamheid van ouderen in een verpleeghuis, of de kosten van onderwijsachterstanden. Aan de batenkant is er de winst op lange termijn dat we beter leren hoe we met een epidemie moeten omgaan. Ook dat kunnen we niet goed in geld uitdrukken.

Als de cijfers kloppen zijn de kosten te hoog en de baten zijn te laag

Maar, aldus Fransman, er zijn ook baten en kosten die we wel goed kunnen inschatten. Hij schat dat de maatregelen zo’n 100.000 levensjaren kunnen redden. Aan de kostenkant kan het verlies aan nationaal inkomen op 40 miljard euro worden geschat. Dus, zegt Fransman, ieder gered levensjaar kost 400.000 euro en dat kan niet optimaal zijn. Als de getallen kloppen, heeft Fransman honderd procent gelijk. Als het resultaat van de maatregelen is dat je levensjaren moet redden voor 400.000 euro per levensjaar, dan zijn we duidelijk het doel voorbij geschoten. We zijn het er met zijn allen over eens, aldus Fransman, dat een levensjaar nooit zoveel waard kan zijn. In ieder geval zouden we, als dit bedrag de standaard zou worden voor de rechtvaardiging van medische ingrepen, binnen een paar jaar door ons geld heen zijn.

Conclusie, als de cijfers kloppen, dan gaan we te ver (of we zijn te ver gegaan) in onze bestrijding van de pandemie. Maar kloppen de cijfers? Ik zal als amateur op dit gebied er ook eens een berekening op los laten. Op dit moment zijn er in Nederland minstens 15.500 mensen aan het coronavirus overleden. Deze mensen hadden, als het coronavirus ons niet had getroffen, langer geleefd. Hoeveel langer weten we natuurlijk niet, maar Peter B. Bach vermeldde recent dat de gemiddelde coronadode twaalf jaar langer had kunnen leven zonder corona. Het lijkt me onwaarschijnlijk lang, maar wie ben ik om dat tegen te spreken? Laten we het voorzichtigheidshalve maar op tien jaar houden. Dan hebben we in Nederland door het coronavirus inmiddels 155.000 levensjaren verloren.

Er was geen goedkoper alternatief voor de te dure lockdown

Maar dat is niet wat we willen weten. We willen weten hoeveel levensjaren er gered zijn door de lockdown het afgelopen jaar. Om dat te weten zouden we het aantal coronadoden moeten tellen als er geen of minder strenge maatregelen zouden zijn genomen door het kabinet. Dat weten we natuurlijk niet, maar we zouden misschien een enigszins vergelijkbaar land kunnen nemen dat minder streng is geweest het afgelopen jaar. Dat land is gauw gevonden: de VS onder corona-ontkenner Donald Trump. Het min of meer ontbreken van consistent anti-coronabeleid heeft in de VS het afgelopen jaar geleid tot 510.000 coronadoden, oftewel 5.100.000 verloren levensjaren door het coronavirus. Teruggerekend naar de Nederlandse situatie komt dat neer op 255.000 verloren levensjaren. Er zijn dus door het strengere Nederlandse beleid 100.000 levensjaren gered. Precies het aantal levensjaren dat Robin Fransman een jaar geleden al had berekend.

Maar dan die 40 miljard verlies aan nationaal inkomen. Het nationaal inkomen bedroeg eind 2019 ongeveer 725 miljard euro. Over 2020 is het nationaal inkomen met 3,8% gekrompen, oftewel een verlies van 27,5 miljard euro. Het redden van een levensjaar heeft dus niet gemiddeld 400.000 euro gekost, maar 275.000 euro. Nog steeds een gigantisch hoog bedrag.

Is nu de conclusie dat we dan beter het VS-beleid hadden kunnen toepassen het afgelopen jaar, omdat we dan door de soepele maatregelen weliswaar meer doden, maar minder economische achteruitgang hadden gekend? Het antwoord is: nee, want het absurde feit doet zich voor dat in de VS de achteruitgang in de economie over 2020 ongeveer even hoog was als in Nederland.

Robin Fransman wil het anders met zijn Herstel-NL

Toch is Robin Fransman een van de stuwende krachten achter het plan om Nederland uit de lockdown te halen (zie daarover Herstel-NL). Hier vertelt hij over de eerste ideeën van dat plan: Fransman wilde het virus op de niet kwetsbare groep vrij rond laten gaan. De kwetsbare groep – vooral ouderen – zou dan apart bescherming krijgen. Dit idee werd omarmd door de eerder genoemde Barbara Baarsma, Bas Jacobs en Coen Teulings. Hoe de kwetsbare groep precies beschermd moest worden, lazen we in De Volkskrant: “Nederland kan vanaf 1 maart weer volledig open, waarbij de kwetsbare mensen worden beschermd door ze af te zonderen in ‘veilige zones’, zoals vakantiehuisjes en hotels. Zo kan de economie weer gaan draaien.” Dit zei Coen Teulings op 18 februari jl. op de televisie.

“Veilige zones” voor de ouderen, waaronder dus ook voor schrijver dezes (70+)? Ik dacht direct aan het Juden Viertel, de getto’s voor de Joden onder het nazibewind. Zo dachten kennelijk meer mensen waaronder de krant zelf die zich afvroeg hoe zulke ervaren wetenschappers zich zo hebben kunnen vergalopperen. Tsja, ik weet het wel, deze heren en dame zijn ‘topeconomen’. Onder topeconomen wil het wel vaker fout gaan. Laten we de bloopers voor deze prominenten nog eens kort nalopen. Als de lezer echter niet van roddelen houdt, kan hij/zij de komende drie paragrafen ook overslaan.

Barbara Baarsma

Zij geeft soms colleges aan de Universiteit van Nederland. Neem bijvoorbeeld dit college. Hier blijkt zij in het sprookje te geloven dat een hoog toptarief mensen ontmoedigt in zichzelf te investeren. Het is natuurlijk heel vaak andersom, zoals Piketty ons geleerd heeft: een hoog toptarief weerhoudt mensen in topfuncties ervan zichzelf een onevenredig hoog inkomen toe te kennen. Na 11½ minuten in haar college begint ze zich enorm te vergalopperen. Ze beweert dat uit ‘wetenschappelijk onderzoek’ blijkt dat topvoetballers vooral daar gaan voetballen waar het toptarief het laagste is. Dit onderzoek ken ik; het is van toponderzoekers (nota bene uit de omgeving van Piketty) die ook eens een leuke toepassing wilden presenteren, maar helaas de Europese voetbalmarkt niet kenden. Professor Baarsma kennelijk ook niet.

Bas Jacobs

Bas Jacobs vond tien jaar geleden dat het toptarief van de inkomstenbelasting verlaagd zou moeten worden om de belastinginkomsten te vergroten. Die stelling was gebaseerd op het mainstream denken van die tijd. Toen kwam de Piketty-hype onder economen. Volgens Piketty was het gevolg van een hoog tarief anders dan Baarsma en Jacobs denken. Door een hoog toptarief zouden mensen in topfuncties zichzelf niet langer een onevenredig hoog inkomen toekennen (zie hierboven). De markt bepaalt hier dus niet de lonen en salarissen van toppers. Dat bepalen de toppers zelf. Bas Jacobs, een bewonderaar van Piketty, heb ik later nooit meer wat over het toptarief in de inkomstenbelasting horen beweren.

Coen Teulings

Coen Teulings ben ik, toen ik nog als academicus actief was, op diverse plekken in de economisch-academische wereld tegen gekomen. Prima vent eigenlijk, soms een beetje te ambitieus en op een gegeven moment directeur van het CPB geworden. Misschien een beetje tegen beter weten in, want in die functie moest hij doorrekeningen van de verkiezingsprogramma’s doen. Als de CPB-modellen ergens ongeschikt voor zijn, dan is het daarvoor. Hij deed die doorrekeningen toch.

Coen Teulings wilde al eerder generaties scheiden

Al veel eerder had hij het plan om generaties te scheiden, namelijk in de aanvullende pensioenen. Iedere generatie zou zijn eigen pensioenrekening krijgen, de jongere generaties zouden meer risico’s mogen lopen met hun opgebouwde vermogen, maar de ouderen zouden niet meer bloot gesteld worden aan risico’s en daarom misschien een lager pensioen kunnen krijgen. Het gevolg was dat er wel solidariteit binnen, maar niet meer tussen generaties zou zijn. Die door Teulings gewenste strikte scheiding tussen ouderen en jongeren heeft wel invloed gehad bij de hervorming van het aanvullende pensioen, maar is uiteindelijk afgezwakt door de invoering van solidariteitsreserves.

Hoe dan ook, Teulings wilde in de aanvullende pensioenen dus net zoiets als bij de bestrijding van de corona-epidemie. Risicovrije zones waar de ouderen mogen verpieteren, terwijl de jongeren risicovol hun gang kunnen blijven gaan.

Arjen Lubach maakt grappen waar economen niet tegen kunnen

Toen kwam Arjen Lubach op zondag 21 februari het plan van Teulings c.s. vakkundig en kolderiek om zeep helpen. Prominente economen houden er echter niet van belachelijk gemaakt te worden. Omdat bijna iedereen ze altijd serieus neemt, hebben ze er ook geen verweer tegen als ze op de hak worden genomen. Dus de dag na de uitzending kondigden Teulings en Baarsma publiekelijk aan het verdedigen van het plan te staken. Jacobs was al eerder gestopt. De reden die Teulings en Baarsma opgaven was zo mogelijk nog curieuzer dan het plan zelf. Ze zouden onder druk gezet zijn door overheidskringen om er mee te stoppen. Onzin, zeiden die ‘kringen’.

Mij lijkt het ook dat die economen die hun rekenmachines kwijt zijn geraakt (aldus Lubach) zichzelf nu zo serieus nemen dat ze een groot complot zien van ‘kringen’ die hun de mond willen snoeren. Welnee, zij zijn alleen maar belachelijk gemaakt. En ze zijn het nog ook.

4 februari 202117 februari 2021

Wat doet een gemeente tegen zelfverrijking in Wmo- en jeugdzorg?

Vier Tilburgse cases

Gemeenten hebben grote tekorten op de Wmo en de jeugdzorg, terwijl de zorgaanbieders die voor de gemeenten de zorg leveren hoge winsten maken en/of een groot deel van het ontvangen zorggeld niet aan zorg besteden. Die zorgaanbieders sluizen ‘overgebleven’ zorggelden vervolgens weg naar onbekende bestemmingen. We mogen wel aannemen dat die onbekende bestemmingen in de privésfeer liggen. Hoe komt het dat zorgbedrijven zo makkelijk veel geld kunnen verdienen? En proberen de gemeenten er wat aan te doen? Beëindigen de gemeenten contracten met zorgbedrijven die geld wegsluizen, of, beter nog, proberen de gemeenten het geld weer terug te sluizen naar de zorg, eventueel via de rechter?

In vier blogs die op de website Sociaalweb verschijnen, zal ik Tilburgse cases beschrijven waarmee een aantal van de bovenstaande vragen misschien beantwoord kunnen worden. Hier volgt alvast een voorbespreking.

Resultaten van fraudeonderzoek zijn geheim

De gemeente Tilburg heeft een meldpunt waar burgers vermoedens over zorgfraude of onrechtmatigheden kunnen melden. Als de melding concreet genoeg is, zal de toezichthoudende ambtenaar Wmo/jeugdzorg van de gemeente een onderzoek starten. Als de melding ook betrekking heeft op de kwaliteit van de zorg zal daarnaast de GGD Hart voor Brabant als onafhankelijk toezichthouder kwaliteit betrokken zijn bij het onderzoek. Opvallend hierbij is dat de resultaten van het onderzoek niet openbaar gemaakt worden. De Tilburgse burger blijft in het ongewisse of er al dan niet sprake is van misbruik van zorggelden.

Het is niet duidelijk waarom de gemeente de rapporten geheim houdt. Zowel de Grondwet als de Gemeentewet bestempelen openbaarheid bij de uitoefening van overheidstaken als een primair beginsel. Wettelijk gezien kunnen weliswaar de bescherming van persoonsgegevens en de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer redenen zijn voor geheimhouding. Het is echter niet erg moeilijk misbruik van zorggeld te beschrijven zonder de identiteit van het zorgbedrijf en zijn bestuurders, medewerkers en cliënten te onthullen.

Fraude aantonen is moeilijk

Het is niet eenvoudig om fraude met zorggeld aan te tonen. Als zorgbedrijven meer zorg declareren dan zij hebben geleverd, is dat in beginsel fraude. Hoe kan de gemeente echter weten hoeveel zorg er geleverd is? De gemeente is er zelf niet bij als een zorgverlener op bezoek gaat bij een cliënt. De gemeente zal dus minstens de administratie van de gemeente moeten inzien. Zelfs dat is niet altijd genoeg. De zorgaanbieder kan bijvoorbeeld declaraties indienen voor geleverde zorg door vijf personeelsleden van het bedrijf. De gemeente zal dan ook moeten checken of die vijf personeelsleden werkelijk in dienst zijn.

Zelfs als de gemeente denkt fraude aangetoond te hebben, zal ze de rechter ervan moeten overtuigen dat er ‘echt’ sprake is van fraude. Dat blijkt niet altijd mee te vallen. Soms vindt de rechter dat er in plaats van fraude ook sprake zou kunnen zijn van een vergissing door de zorgaanbieder. Of: als er fraude is aangetoond bij één cliënt, zal de rechter kunnen betogen dat daarmee nog niet is aangetoond dat er bij alle cliënten sprake is van fraude. Bij een fraudegeval in de gemeente Tilburg waarbij de gemeente had aangetoond dat er voor het recente verleden sprake was van valse declaraties, oordeelde de rechter dat daaruit nog niet volgde dat er nog steeds sprake was van fraude.

Tussen wit en zwart ligt grijs

Van wit naar zwart
Bron: commons.wikimedia.com

Fraude is het extreme punt op een glijdende schaal die aan de andere kant begint met volkomen waarheidsgetrouw, waarna een grijs gebied van min of meer gematigd misbruik van zorggeld – al dan niet per ongeluk – aanbreekt. Dat grijze gebied levert de gemeenten problemen op. Het is in het huidige bestel immers aan zorgbedrijven wettelijk toegestaan winst te maken, of om geld heen en weer te schuiven tussen verschillende bedrijven. Dat betekent dat gemeenten maar beperkte mogelijkheden hebben om zelfverrijking van zorgaanbieders tegen te gaan. Als een zorgaanbieder zijn of haar miljoenen zorggeld op het ‘droge’ heeft, zal geen gemeente nog in staat zijn dat geld terug te vorderen.

Maar dat er belastinggeld aan zorg wordt onttrokken door zorgaanbieders, ligt voor een deel ook aan de gemeenten zelf. Gemeenten hebben bij het indiceren van zorg te weinig oog voor het scherp definiëren van de inhoud en/of het resultaat van de zorg. Het lijkt erop dat gemeenten blij zijn als ze cliënten bij een zorginstelling kunnen onderbrengen zodat ze er zelf geen omkijken meer naar hebben. Als er dan sprake zou kunnen zijn van financiële malversaties, heeft de gemeente een probleem omdat het dan niet duidelijk is welke zorg nu precies is afgesproken met de zorgaanbieder. De standaardreactie van gemeenten is dan dat er geen problemen zijn, omdat de geleverde zorg en de financiën van de zorgaanbieder in orde zijn.

Persoonsgebonden budgetten (pgb’s)

Als iemand recht op zorg door de gemeente krijgt toegewezen, kan hij/zij kiezen voor een persoonsgebonden budget. In dat geval regelt de cliënt de zorg zelf. De gemeente hoeft dan niet een contract met de zorgaanbieder te hebben. De cliënt spreekt met de zorgaanbieder een zorgplan af. Het is uiteraard de bedoeling dat het zorgplan de afspraken die de cliënt met de gemeente maakt weerspiegelt. Behalve dat de gemeente geen contract met de zorgaanbieder heeft, gaan ook de declaraties voor de verleende zorg niet naar de gemeente, maar naar de Sociale VerzekeringsBank (Svb). De Svb beheert de budgetten en doet de uitbetalingen op basis van de ingediende declaraties. De Svb gaat niet na of er voldoende en passende zorg is verleend (het is duidelijk, er zijn veel bezwaren tegen het pgb-systeem, zie hier).

Sommige zorginstellingen nemen alleen cliënten met een pgb aan. In beginsel hoeven deze pgb-instellingen zich dus niet bij de gemeente te verantwoorden voor hun financiën. Twee van de besproken cases uit Tilburg hebben betrekking op pgb-instellingen. Beide zorgaanbieders fraudeerden met declaraties, leverden nauwelijks voldoende zorg die dan ook nog van lage kwaliteit was. Er waren geen onderbouwde zorgplannen voor de cliënten en, als ze er al waren, dan werden die zorgplannen niet met de cliënten gedeeld.

Pgb-instellingen konden jarenlang ongehinderd frauderen

Deze pgb-instellingen konden jarenlang ongehinderd hun gang gaan. Pas toen er klachten van buiten bij de gemeente binnen kwamen, begon de gemeente met een onderzoek. Bij de ene pgb-instelling was de zorg zo beneden de maat dat de gemeente direct het contract met de zorgaanbieder opzegde en inmiddels pogingen aan het doen is via de rechter onrechtmatig ingediende declaraties terug te vorderen. De andere pgb-instelling besloot zelf maar de zorg te beëindigen.

Het heeft er op zijn minst alle schijn van dat, voordat de meldingen over fraude kwamen, de gemeente de geleverde zorg niet evalueerde. Zij had ook geen informatie over de gemaakte kosten door de zorgaanbieders. Het was daarnaast niet duidelijk of de zorg enig positief effect op de cliënten had. De effecten van de zorg waren ook aan de zorgaanbieders zelf niet bekend en de gemeente vroeg er (kennelijk) ook niet naar.

Cliënten waren niet geschikt voor pgb

Het pgb-systeem gaat ervan uit dat cliënten zelf in staat zijn zorg bij zorgaanbieders te regelen. Zij moeten voor zichzelf op kunnen komen en zich niet door hun zorgaanbieder laten manipuleren. De gemeenten moeten deze en andere criteria van ‘pgb-vaardigheden’ toetsen aan de hand van een checklist (zie hier).

Als je naar de cases kijkt, lijkt de conclusie haast onvermijdelijk dat cliënten geen pgb hadden moeten krijgen. Sommige cliënten hadden helemaal geen behoefte aan zorg, andere cliënten hadden geen idee van de hoeveelheid zorg waar zij recht op hadden. Zij wisten al helemaal niet tot welke resultaten de zorg moest leiden. Zij lieten zich bovendien intimideren door hun zorgaanbieder. Deze cliënten waren duidelijk niet geschikt om regie over hun zorg te voeren.

Misbruik in het grijze gebied

Bij de twee pgb-instellingen was er zo evident sprake van fraude dat de gemeente maatregelen kon en ook wel moest treffen. Bij de twee andere cases was de financiering niet louter gebaseerd op de pgb’s van de cliënten. Zij namen ook cliënten op basis van zorg in natura (zin) aan. Hier was geen sprake van evidente fraude, maar wellicht wel van misbruik van zorggeld in het grijze gebied tussen wit (waarheidsgetrouwheid) en zwart (fraude). Daar is het veel complexer misbruik aan te tonen. Er zijn namelijk geen duidelijke criteria voor misbruik van zorggeld. Is het bijvoorbeeld misbruik als 15% van het ontvangen zorggeld aan privé-doeleinden wordt besteed? Of moet dat percentage veel hoger zijn, 30% of misschien zelfs 50%?

Over de feitelijk geleverde zorg – hoe complex was de geleverde zorg, hoe lang duurde de zorg, werd er wel eens afgeschaald? – was weinig bekend. In openbare bronnen wordt dat niet bijgehouden en het is zelfs de vraag of de gemeente Tilburg het zelf wel weet.

Zorggelden die verdwijnen

Wat bij beide zin-instellingen opviel was dat er op sommige momenten veel zorggeld uit de zorgbedrijven verdween zonder dat dit tot ingrijpen van de gemeente leidde. Bij het ene zorgbedrijf verdween in een tijdsbestek van vijf jaar ruim 2,5 miljoen euro. De toelichting van het bedrijf in de jaarrekening was niet heel erg helder – en de toelichting veranderde van jaar tot jaar – maar de belangrijkste reden voor de greep in de kas leek te zijn dat er bestuurders uitgekocht moesten worden.

Het kapitaal dat de uit te kopen bestuurders ingebracht hadden was te verwaarlozen. De geldelijke inbreng van bestuurders kon dus geen reden zijn voor het hoge bedrag dat met de uitkoop gemoeid was. Kennelijk wilden deze bestuurders hun plaats in het bestuur van het zorgbedrijf slechts opgeven als zij een deel van de winsten uit het verleden die gebruikt was om het eigen vermogen van het zorgbedrijf te vergroten alsnog kregen uitgekeerd.

Bij het andere zorgbedrijf werd in twee jaar tijd een bedrag van 600.000 euro uit het zorgbedrijf gehaald. Hier was geen directe motivatie voor te vinden, of het moest zijn dat een deel van dit bedrag gebruikt werd voor de aanschaf van een monumentale villa in de stad. Deze aankoop leidde tot ophef in de stad en vragen in de gemeenteraad.

Financiële malversaties of “ondernemingsrechtelijke zelforganisatie”?

Opvallend was dat het gemeentebestuur geen aanleiding zag tot ingrijpen bij beide zin-instellingen. Het oordeel was dat er geen sprake was van onrechtmatig handelen door de zorgbedrijven. Uit de stukken blijkt niet dat de gemeente een volledig overzicht had over de financiële handelingen van de zorgbedrijven.

Maar misschien dat de gemeente dat overzicht ook niet wilde hebben. Zij kan er immers vaak weinig mee doen. Door de marktwerking in de zorg, die eigenlijk helemaal geen marktwerking is, mogen bestuurders van zorginstellingen zelf weten wat ze met het zorggeld doen. De wetgever heeft geen intentie hier wat aan te veranderen. Wat wij financiële malversaties zouden noemen, heet in het deftige woordgebruik van de regering “ondernemingsrechtelijke zelforganisatie.”

Deze generositeit van de wetgever maakt het voor gemeenten moeilijk een inkoopstrategie te formuleren, waarbij misbruik van zorggelden kan worden tegengegaan, zoals ik eerder opmerkte.

Conclusie

Wat wij dus gaan leren van de vier Tilburgse cases is dat als de gemeente weinig tot niets tegen zelfverrijking doet, dat kan komen door onwil. Het kan echter ook onmacht zijn, omdat de wetgever zorgaanbieders veel ruimte geeft om met geld te schuiven. Zelfs als er miljoenen euro’s aan zorggeld uit zorginstellingen verdwijnen, kan dat als rechtmatig worden voorgesteld. De gemeente doet dan maar alsof er niets aan de hand is.

De volgende cases kun je alvast lezen op Sociaalweb:

Gemeenten en het wegvloeien van Wmo- en jeugdzorggelden: onmacht of onwil? (Deel I), Sociaalweb, 8 februari 2021

Gemeenten en het wegvloeien van Wmo- en jeugdzorggelden: onmacht of onwil? (Deel II), Sociaalweb, 15 februari 2021

Disclaimer

Dit stuk is “op persoonlijke titel” geschreven, dat wil zeggen het presenteert puur mijn eigen mening. Ook de gegevens die ik voor dit stuk heb gebruikt, heb ik persoonlijk verkregen.

29 december 202029 december 2020

Evaluatie inkoopstrategie van Regio Hart van Brabant

De inkoopstrategie die gemeenten gebruiken om zorgaanbieders in te huren voor het leveren van Wmo-zorg en jeugdzorg is bepalend voor de zorgkosten. Dat besef is bij veel gemeenten in het land ingedaald. Het zogeheten open-house systeem, dat momenteel overwegend in gebruik is, wordt nu door veel gemeenten ter discussie gesteld en loopt waarschijnlijk – door de hoge kosten ervan – op zijn laatste benen.

Ook de regio Hart van Brabant heeft uitgangspunten voor een nieuwe inkoopstrategie geformuleerd. Laten we die punten eens aflopen om te bezien of die een oplossing bieden voor de grote problemen in het sociale domein – problemen als: toenemend beroep op zorg, oplopende zorgkosten voor de gemeenten, hoge winsten voor aanbieders.

1. Sturen op een meer gesloten financiering

Uitgaven in het sociaal domein zijn per definitie open eind: er is een regeling waar mensen een beroep op kunnen doen. Als daar gelden mee gemoeid zijn en het geld is op, dan is dat geen reden om mensen het recht op een beroep op de regeling te ontzeggen. Maar bij een gesloten financiering gebeurt dat wel. Dan geldt er namelijk een maximum budget en als het maximum bereikt is, kunnen mensen er niet meer uit putten. Mensen die rechten zijn toegekend, kunnen die rechten pas later ‘verzilveren’: zij komen op een wachtlijst.

Stel dus dat een aanbieder die gespecialiseerde jeugdzorg aanbiedt te maken krijgt met een maximumbudget voor het verlenen van zorg. Zal deze zorgaanbieder dan kritisch zijn wat de acceptatie van cliënten betreft? Het antwoord is nee, want aanbieders die bij een gesloten financiering niet aan het maximumbudget komen, diskwalificeren zichzelf.

Gesloten financiering.
Bron: pixabay.com

Als een zorgaanbieder een lange wachtlijst heeft, is dat een teken dat zijn diensten veel gevraagd worden. Een lange wachtlijst is dus goed voor de reputatie van een zorgaanbieder. Bovendien, hoe langer de wachtlijst des te meer druk er op het systeem komt om het budget te verhogen, omdat het budget – kennelijk – te laag is.

Het ironische is dat dat principe bij de gemeenten zelf ook opgaat . De gemeenten krijgen een min of meer vast bedrag van het Rijk voor de jeugdzorg, maar vrijwel alle gemeenten kampen met grote tekorten op dat gegeven budget. Wat is de remedie die de gemeenten voor zich zien? Niet dat ze zelf selectiever worden bij het toekennen van jeugdhulp. Gemeenten willen dat het Rijk meer geld geeft, zie bijvoorbeeld hier.

2. Normaliseren via meer algemene (…) voorzieningen

Mensen die de gemeente om hulp vragen, moeten niet direct het gespecialiseerde hulpcircuit ingestuurd worden. Zij moeten zo veel mogelijk in hun ‘normale’ leven worden geholpen. Daarom gaat de zorg naar de mensen toe. Normaliseren is dus gewoon een ander woord voor “in eigen kracht zetten”. Zorg moet de zelfredzaamheid en participatie van mensen stimuleren. Dit is een beginsel dat al zeker dertig jaar in het beleid wordt onderschreven, zoals Ria Schouten hier beschrijft.

Normaliseren is dus een stokoud uitgangspunt in een nieuw jasje. Wie trekt dat jasje aan? Het zouden de Toegangsinstanties tot de zorg in de gemeenten moeten zijn, maar het blijkt al jaren dat dat jasje hun niet past. Sociale wijkteams bepalen in veel gemeenten de toegang tot de zorg. Tot nu toe is echter vooral gebleken dat sociale wijkteams meer in plaats van minder doorverwijzen (zie cpb en scp). Mensen niet doorverwijzen betekent echter dat toegangsmedewerkers zelf met de hulpvragers de problemen moeten oplossen, terwijl ze al overbelast zijn door de vele aanvragen om hulp die ze krijgen (zie ook punt 5).

3. Een verbeterde lokale samenhang door minder aanbieders te contracteren (…)

Het is nu bijna mode geworden om minder aanbieders te willen contracteren. Dat is vooral zo sinds de ministers De Jonge en Dekker schreven dat de open house methode “in veel gemeenten tot een ontzagwekkend groot aantal gecontracteerde aanbieders” leidt. Dat komt omdat de gemeenten tarieven aanbieden die zo aantrekkelijk zijn dat veel aanbieders op de zorg afkomen, ook – en misschien zelfs wel vooral – zij die naar de zorgsector komen om snel rijk te worden.

Wie krijgt een contract?
Bron: unsplash.com

Je kunt dat tegenhouden door zorgaanbieders een bod te laten doen waarin zij beschrijven wat ze willen aanbieden en tegen welke tarieven (zie hier voor de details). De gemeenten kunnen dan de meest aantrekkelijke zorgaanbieders selecteren.

In tegenstelling tot bij open house vergt zo’n aanbesteding veel van gemeenten. Zij moeten de biedingen bestuderen, en gesprekken voeren met de aanbieders om te achterhalen hoe waarheidsgetrouw hun biedingen zijn, enzovoorts. Gaan de gemeenten in Hart van Brabant dat doen? Dat moeten we afwachten, maar ik heb grote twijfels: gemeenten zijn niet erg goed in het kritisch volgen en beoordelen van zorgaanbieders (hierover later meer op dit blog of elders).

4. participatie (werk en opleiding) als de beste zorg (…)

Natuurlijk zijn we het hier mee eens. Maar hier houdt het applaus ook wel direct op. In Nederland zijn al heel veel pogingen gedaan om mensen die moeilijk aan een baan kunnen komen aan het werk te krijgen (zie mijn stuk op sociaalweb). Een van de meest effectieve manieren om dat gedaan te krijgen, namelijk de sociale werkvoorziening, (SWV), is echter wegbezuinigd. Bedrijven of instellingen konden bij de SWV eenvoudige werkzaamheden op bestelling laten uitgevoeren.

De SWV is afgeschaft omdat de mensen die bij de SWV werkten niet doorstroomden naar een reguliere baan. Na het afschaffen van de SWV was er voor deze mensen geen nuttige dagtaak meer en moesten de gemeenten daar voor zorgen. Dus gaan deze mensen als dagbesteding op een zorgboerderij of bij een motorbedrijf aan de slag. Zouden deze mensen bij de SWV nog iets opleveren voor de gemeente, bij dagbesteding betalen niet de bedrijven aan de gemeenten, maar de gemeenten betalen aan de bedrijven, want het wordt niet langer als werk beschouwd.

Dat gaan we dus omdraaien: dagbesteding moet weer als werk worden beschouwd. Maar dan zie je al direct een probleem opdoemen. Als de gemeenten in de regio Hart van Brabant hun ambities willen realiseren, zullen zorgaanbieders hun lucratieve dagbestedingsprojecten moeten opgeven. Het lijkt niet waarschijnlijk dat zij dat vrijwillig gaan doen. De gemeenten zouden in dat geval geen contracten meer met dergelijke zorgaanbieders kunnen aangaan. Omgekeerd zullen zorgaanbieders die hier wel aan willen meewerken, re-integratie van hun cliënten in hun takenpakket moeten opnemen. Re-integratie bestaat echter voor een groot deel uit het bieden van valse hoop. Het lijkt onwaarschijnlijk dat zorgaanbieders meer kunnen dan dat.

5. Een (…) selectiever systeem door meer en laagdrempeliger hulp (…)

Een selectiever systeem betekent dat mensen die om hulp vragen, minder dan nu moeten worden doorverwezen. Zij moeten direct en in hun eigen omgeving hulp geboden worden. Ik zie dus een grote overlap tussen punt 3 en punt 5. Laat ik dan alleen maar toevoegen dat doorverwijzingen klandizie voor de zorginstellingen betekenen. Het kan daarom ook zijn dat de zorginstellingen zelf een invloed op doorverwijzingen hebben, zoals het cpb dat eerder beschreef. Het systeem wordt daardoor juist minder selectief.

6. Het voorkomen van misbruik

Dan is het laatste punt het voorkomen van oneigenlijk gebruik van zorggeld door zorgaanbieders. Misbruik zou voorkomen kunnen worden door vooraf kwaliteitseisen aan de zorgaanbieders te stellen. Ook zouden de gemeenten meer inzicht in de financiële situatie van de zorgaanbieders moeten hebben. Bij een goede aanbestedings-procedure zou de gemeenten automatisch dat soort informatie over de aanbieder krijgen.

Toch is daarmee niet alles opgelost. De vraag is ook welke normen de gemeente hanteert, of mag hanteren. Mogen zorgaanbieders ook een privé-holding hebben die zij boven hun zorginstelling hangen? Is het hen toegestaan om vervolgens onbelemmerd management-vergoedingen vanuit de zorginstellingen naar hun privé-holdings over te boeken? Mogen zorginstellingen aan niet-zorg BV’s gelinkt worden? Is het moreel acceptabel als zorginstellingen ook aan vastgoedexploitatie doen? Hoe zit het met dividenduitkeringen? Hoe zit het met het opnemen van goodwill op de balans?

Dit soort constructies met BVs, managementvergoedingen, goodwill, enzovoorts, zijn allemaal volkomen legaal, maar leiden tegelijk ook heel makkelijk tot oneigenlijk gebruik. Het lijkt er echter niet op dat de wetgever beperkingen op de mogelijke bedrijfsstructuren van zorgaanbieders wil leggen.

Dit blijkt bijvoorbeeld uit antwoorden van staatssecretaris Blokhuis op Kamervragen over bedrijfsstructuren in de zorgsector. Zijn letterlijke antwoord: “Het stringent voorschrijven van bepaalde bedrijfsstructuren in de zorg is een zware beperking van de ondernemingsrechtelijke zelforganisatie die niet past bij ons stelsel, waarbij het bovendien onduidelijk is welk probleem dat op zou lossen.”

Met het oog op dit antwoord zullen gemeenten het moeilijk krijgen misbruik te voorkomen.

Conclusies

Uitgangspunt 1 leidt, bij implementatie, tot contraproductieve resultaten. De uitgangspunten 2 en 3 voor de inkoopstrategie in de regio Hart van Brabant klinken mij prima in de oren, maar ze zijn ook wel erg vaag en weinig uitgewerkt. Ik zou wat meer concrete uitgangspunten op prijs gesteld hebben. Uitgangspunt 4 is op twee zeer naïeve aannames gebaseerd. Ten eerste dat zorgaanbieders willen (en kunnen!) meewerken aan de re-integratie van hun cliënten. Ten tweede dat re-integratie te realiseren is. Uitgangspunt 5 en uitgangspunt 2 vertonen te veel overlap naar mijn smaak. Het realiseren van uitgangspunt 6, tenslotte, hangt sterk af van de bereidheid van de wetgever om bedrijfsstructuren die in het ‘normale’ bedrijfsleven wel, maar in de zorg geen rol zouden moeten spelen, aan te pakken.

30 oktober 202030 oktober 2020

China: liberalisering in een totalitaire staat

In 1978 kondigde de toenmalige leider van de Chinese communistische partij, Deng Xiaoping, aan dat China op weg zou gaan naar een socialistische markteconomie. In een markteconomie krijgen individuen de vrijheid te reageren op economische ‘prikkels’. Zij ontwikkelen zich in de richting die hen het beste uitkomt. Onder bepaalde voorwaarden leidt dat, zoals we weten sinds Adam Smith de onzichtbare hand ontdekte, tot maximale welvaart voor iedereen. Maar bij socialisme, volgens de traditie van de éénpartijstaten, is alles en iedereen onder controle van de staat. Er is dus geen individuele vrijheid. Daarom lijkt de term ‘socialistische markteconomie’ een contradictio in terminis.

Veel van de ongekend hoge economische groei in China, de afgelopen decennia, komt dan ook door de sterke greep van de overheid op grote delen van de economie. Dat is niet zonder nadelige gevolgen (zie hier). Zo heeft China in economische zin de rest van de wereld nodig om op hetzelfde economische pad door te kunnen gaan. China kan dan namelijk profiteren van kennis en kapitaal van en handel met de rest van de wereld. In deze blog wordt uiteengezet dat China dat probeert te bereiken niet door te presteren. Integendeel, door dwang en bedrog moet de eigen economie blijven groeien. Dit gaat ten koste van de rest van de wereld en van de vrijheid van de eigen bevolking.

Samenwerking met Chinese universiteiten

Op mijn universiteit, Tilburg University (TiU), bestaan er al meer dan 20 jaar samenwerkingsovereenkomsten met Chinese universiteiten. Die waren vooral gericht op het opleiden van Chinese studenten aan de TiU. Ik heb daar altijd loyaal aan meegewerkt, al weigerde ik om in China zelf les te gaan geven. Het is mij wel een paar keer gevraagd. Chinese studenten heb ik dezelfde aandacht gegeven als alle andere studenten. Concessies aan de leerstof deed ik ook niet.

Zo moesten ook Chinese studenten onderdelen van de zogeheten Public Choice theorie tot zich nemen. Die gaat over de economische theorie van politieke besluitvorming. De theorie behandelt bijvoorbeeld hoe politici zich door economische motieven laten beïnvloeden bij hun politieke besluiten. Politici kunnen uiteraard alleen besluiten nemen als zij her- of gekozen worden. Dus ging het er ook om hoe politici hun (her)verkiezingskans zo groot mogelijk konden maken.

Vrije discussie aan de universiteit

Voor studenten afkomstig uit een éénpartijstaat moet Public Choice een wereldvreemd onderwerp geweest zijn. Misschien was het zelfs wel een gevaarlijk onderwerp, want een onderdeel van mijn cursussen was altijd dat er over bepaalde onderwerpen gediscussieerd moest worden. Twintig jaar geleden dacht je er als docent niet aan dat Chinese studenten niet vrijuit konden spreken. Alleenheerser Mao Zedong was immers al lang dood en China was aan het liberaliseren. Hoe konden Chinese studenten anders zo onbelemmerd naar het Westen afreizen om daar te studeren? China sloot zich zelfs in 2001 vrijwillig aan bij de Wereldhandelsorganisatie (Wto), een instituut dat zich richt op het vrijmaken van de wereldhandel.

Ik heb dan ook nooit overwogen discussies over voor China gevoelige onderwerpen te vermijden. Wel viel het me vaak op dat Chinese studenten zich in dergelijke discussies opmerkelijk vaak stilhielden. Dat komt omdat ze gewend zijn naar mensen ‘boven hen’ te luisteren, was mijn verklaring. Chinezen hebben respect voor hun docenten. Daarom denken ze er niet aan met hen in discussie te gaan, want dat lijkt op tegenspreken. Nu zie ik dat anders.

Het einde van de academische vrijheid

Onder de nieuwe Chinese veiligheidswet kan het voor Chinese studenten in het buitenland gevaarlijk zijn om zich uit te spreken. Chinese universiteiten zelf komen ook steeds meer onder de tucht van de communistische partij te staan. Zij mogen vrijheid van denken niet meer als grondslag voor hun activiteiten benoemen. In plaats daarvan moeten ze in hun grondslag opnemen dat zij strikt de partijleiding van de communistische partij volgen, zoals de Guardian meldde.

Het is ook steeds duidelijker aan het worden dat papers van Chinese academici aan censuur onderhevig zijn (zie hier) en academici zelf zijn, vooral sinds de uitbraak van het coronavirus, ook niet meer veilig voor repressie van de staat of zijn handlangers (zie hier).

Het roept allemaal de vraag op hoe liberaal China nu nog is. Waar is de belofte gebleven die sprak uit de aanmelding van China bij de Wto? Was de leiding van China wel van plan meer in de richting van een op individuele vrijheid berustende markteconomie te gaan? Misschien wat hypothesen opwerpen.

De Wto

Eerst maar even kijken naar de feiten. Toen China toetrad tot de Wto werd dat in het Westen beschouwd als een teken dat China het land verder wilde open zetten voor buitenlandse beïnvloeding en dat een verdere ontwikkeling naar een markteconomie ook door China werd gewenst. Nu heerst er alom teleurstelling: China heeft te weinig voldaan aan de voorwaarden die de Wto aan zijn leden stelt. Zeker sinds president Xi Jinping voor het leven is benoemd lijkt China meer en meer op de totalitaire eenpartijstaat die het onder Mao ook al was.

Een van de belangrijkste doelstellingen van de Wto is om tarieven die landen heffen op de importen zo laag mogelijk te doen zijn. Als er dan toch tarieven zijn, dan zouden die tarieven voor alle landen met dezelfde economische ontwikkeling landen ongeveer even hoog moeten zijn. Zowel ten opzichte van de VS (Mildner en Schmucker, p. 6) als ten opzichte van de EU (Buysse en Essers, p. 3) zijn de tarieven die China op importen heft, hoger dan je zou verwachten. Dat is ook het geval als je rekening houdt met het feit dat China op economisch gebied nog achterloopt bij de EU en de VS.

Vrije kennisoverdracht

Een ander belangrijk onderdeel van vrijhandel is dat bedrijven zich in ieder land waar ze dat willen kunnen vestigen. In beginsel is dat een klassiek voorbeeld van win-win. Stel dat een bedrijf winstmogelijkheden ziet in een ander land, zeg China. Dat kan zijn omdat het goed dat zij produceren, in China niet wordt aangeboden. Die consumenten in China zien daardoor hun welvaart toenemen, omdat het nieuwe goed kennelijk in een behoefte voorziet.

Dat is echter nog niet alles. Door te gaan produceren in China zit het bedrijf dichtbij de lokale consumenten. Het bedrijf zal dan ook gebruik kunnen maken van de lokale arbeidskrachten. De lokale werknemers worden dan ingeschakeld bij de productie van dat goed. Dat betekent dat zij dus kennis krijgen van de manier waarop je zo’n goed kunt maken. Er vindt kennisoverdracht plaats. Ook dat leidt tot een verhoging van de Chinese welvaart, omdat de technische kennis in het land toeneemt. Daardoor kan de kwaliteit van de geproduceerde consumptiegoederen toenemen en zullen consumenten door deze kwaliteitsverbetering er dus op vooruit gaan.

Gedwongen kennisoverdracht …

Kennisoverdracht van buitenlandse bedrijven aan Chinese bedrijven en burgers leidt dus tot een toename van technische kennis en daarom een hogere economische groei van de Chinese economie. Economen noemen dit een extern effect van buitenlandse investeringen. Dat externe effect komt vanzelf, zonder enige dwang, tot stand als een buitenlands bedrijf in China op een of andere manier gebruik maakt van Chinese arbeid of kapitaal. De Chinese overheid ziet dat externe effect kennelijk ook, want zij dwingt buitenlandse bedrijven gebruik te maken van Chinese bronnen bij de productie. Sterker zelfs, de Chinese staat stelt het in sommige sectoren verplicht dat buitenlandse bedrijven hun ‘bedrijfsgeheimen’ aan de staat ter beschikking stellen voordat zij toestemming krijgen om te investeren in China.

Deze gedwongen kennisoverdrachten zijn in strijd met regels van de Wto en hebben dan ook tot diverse klachten bij de Wto geleid van met name de EU en de VS. Is het vanuit de doelstelling om de handel op wereldschaal zo vrij mogelijk te doen zijn, slecht dat er gedwongen kennisoverdracht plaats vindt?

… leidt tot welvaartsverlies

Niet volgens Daniel Gros, directeur van het Centrum voor Europese Beleidsstudies (CEPS). Hij zegt dat een ‘gedwongen kennisoverdracht’ vanuit economisch oogpunt niet kan plaatsvinden. Een bedrijf kan die dwang immers altijd vermijden, namelijk door niet in het desbetreffende land – in dit geval China – te gaan investeren. Er kan dus ook geen welvaartsverlies verbonden zijn aan gedwongen kennisoverdrachten.

Dit is voor een econoom echter een zeer curieus argument. Met dat argument kun je dan ook verdedigen dat belastingen geen economische verstoringen kunnen inhouden. Iedereen kan immers het betalen van belastingen vermijden, bijvoorbeeld door niet te gaan werken (bij loonbelasting) of door niet te sparen (bij vermogensbelasting). Maar juist dat vermijden van het betalen van belasting is vanuit economisch oogpunt een verstoring.

De verstoring van gedwongen kennisoverdrachten is dat de buitenlandse investeringen in China lager zullen uitvallen dan als kennisoverdrachten vrijwillig tot stand zouden komen. De buitenlandse bedrijven worden daardoor gedupeerd, want zij zien winstmogelijkheden in China in rook opgaan. Het kan ook in het nadeel van de Chinese economie zijn. Dit is het geval als de overdracht van kennis uiteindelijk lager is dan zonder gedwongen kennisoverdracht het geval zou zijn.

Gestolen kennisoverdracht

Gedwongen kennisoverdracht is economisch moeilijk te verdedigen, maar juridisch gebeurt er niets laakbaars. China gaat echter verder: er komt steeds meer aan de oppervlakte dat China kennis steelt. Veiligheidsdiensten waarschuwden universiteiten voor het aantrekken van Chinese studenten en Chinese academici. Er bestaat dan namelijk een aanzienlijke kans dat wetenschappelijke kennis ongezien naar China wordt overgebracht. Diverse malen is het al wel gezien. Hieronder geven we drie voorbeelden.

Voorbeeld 1

Nationwide Children’s hospital
Bron: commons.wikimedia.org

Een nogal opzienbarend geval van diefstal van wetenschappelijke kennis was van de Chinese wetenschapper Li Chen. Zij was tien jaar een productief onderzoeker geweest op bio-medisch terrein bij het onderzoekcentrum van het nationale kinderziekenhuis in Washington D.C. Deze bron meldt dat Li Chen handelsgeheimen van haar werkgever stal en die naar China overbracht na te zijn betaald door de Chinese overheid.

Voorbeeld 2

In The New York Times werd een geval van diefstal vanuit een lab, gelinkt aan topuniversiteit Harvard, beschreven. Kankeronderzoeker Zaosong Zheng werkte in dat lab. Toen hij op 10 december vorig jaar op het punt stond naar Beijing te vertrekken, werd hij bij de douane betrapt op het in bezit hebben van gestolen flesjes gevuld met kankercellen. Deze diefstal leek de steun van de Chinese overheid te hebben.

Zoals in hetzelfde artikel staat, vreest men dat China op grote schaal diefstal van biomedisch onderzoek via Chinese onderzoekers probeert te stimuleren (ook al zijn er volgens dezelfde NYT tegengeluiden). In China worden er vervolgens patenten aangevraagd op werk dat in de VS is uitgevoerd, met financiering van de overheid van de VS.

Voorbeeld 3

Dat de Chinese staat niet alleen Chinese wetenschappers op het oog heeft, blijkt uit een artikel in The Washington Post. De voorzitter van de scheikundevakgroep aan Harvard, de Amerikaan Charles Lieber, een expert in nanowetenschap, liet zich (direct of indirect) door de Chinese overheid betalen om onderzoekresultaten in een Chinees lab over te planten. Het contract met de Chinese overheid had hij niet gemeld bij zijn werkgever. Hij was daar wel toe verplicht.

Totalitaire regimes bekommeren zich niet om hun reputatie

De inperking van academische vrijheden, het heffen van hoge tarieven, gedwongen en zelfs gestolen kennisoverdrachten, dat zou toch de reputatie van de Chinese communistische partij te grabbel moeten gooien? Dat zou je wel denken, maar totalitaire regimes en dictators bekommeren zich niet om hun reputatie. Zij bepalen namelijk zelf welke feiten voor hen zelf waar zijn en welke feiten niet waar zijn. Types als Xi Jinping (dictator van China), Poetin (dictator van Rusland), Erdogan (dictator van Turkije) en ja, ook Trump (gekozen dictator van de VS), ontkennen eenvoudigweg duidelijk bewezen beschuldigingen die hen zouden kunnen schaden.

De Chinese praktijk van het niet voldoen aan de regels van de Wto, de praktijk van de gedwongen kennisoverdracht en de praktijk van het stelen van wetenschappelijke kennis, wordt eenvoudigweg ontkend. Dus, het bestaat niet en dus schaadt het de reputatie van de Chinese staat niet. Mochten Chinese burgers twijfelen aan de waarheidsgetrouwheid van de Chinese staat, dan weet de Chinese staat deze kritische burgers te vinden. Human Rights Watch geeft een uitgebreid overzicht van de manieren waarop de Chinese staat publieke discussie over zichzelf de kop indrukt.

Conclusie

Met bedrog en dwang op het internationale toneel probeert China een hoge economische groei te garanderen. Die hoge groei is nodig om de vrijheid van de Chinese burgers af te kopen. Hoge economische groei leidt echter ook tot meer vraag naar politieke vrijheid. Zo komen we tot de sombere conclusie dat een socialistische markteconomie à la China alleen maar tot economisch succes kan blijven leiden als de repressie van de eigen bevolking onverminderd toeneemt. Dat is precies wat we zien gebeuren onder de dictator voor het leven Xi Jinping.

4 september 20204 september 2020

De verklaring van succes

Als je in de herfst van je leven bent aangekomen, wordt het tijd de rekening op te maken. Heb je wel genoeg gedaan om wat te bereiken in het leven? Of, omgekeerd, heb je niet te veel gedaan? Waren al die inspanningen wel nodig, gezien het uitblijven van grote successen? Misschien had je meer uren bij je gezin moeten doorbrengen, in plaats van te proberen dat geniale wetenschappelijke artikel te schrijven. Er kwam wel een artikel, maar dat leverde niet de grote doorbraak waar je op gehoopt had.

Anders Ericsson: de expert van expertise

Afgelopen zomer las ik in The New York Times dat Anders Ericsson, hoogleraar psychologie aan de Florida State University, was overleden. Ik had nooit van hem gehoord, maar de eerste zinnen van zijn necrologie trokken mijn aandacht. Ericsson had gedurende zijn academische loopbaan wetenschappelijk bewezen dat iedereen een schaakgrootmeester, een concertviolist of een Olympisch atleet kan worden. Als hij maar op de juiste manier traint en het doorzettingsvermogen heeft om veel noodzakelijke trainingsuren te maken.

Dat was een opmerkelijk resultaat en je kunt gerust sterven als je deze stelling op je naam hebt staan. Voor mijzelf was dit resultaat een soort spiegel. Ik heb mijn academisch leven grotendeels besteed aan één onderdeel van de economie, namelijk de publieke economie. Binnen dat op zich beperkte gebied deed ik van alles en nog wat. Ik deed fundamenteel onderzoek, meer toegepast onderzoek, bijdragen aan publieke discussies, stukjes in kranten.

Veel gerichte training leidt tot succes

Allemaal fout. Ericsson meende dat als je ergens echt heel goed in wilt worden, je daar helemaal op moet focusen. Het beste is om vanaf heel jonge leeftijd met oefeningen te beginnen. En dan moet je niet zo maar oefenen. Je moet ervoor zorgen dat iemand jou traint die weet welke trainingsmethoden tot het beste resultaat leiden. Ericsson noemde dit deliberate practice wat we zouden kunnen vertalen als ‘gerichte training’.

Voor een econoom komt zo’n advies vreemd over. Er is toch zoiets als afnemende productiviteit van inspanning? Economen denken dat vanaf een zeker moment extra inspanningen niet meer lonen. Je kunt dat vergelijken met een economie die na verloop van tijd niet meer groeit als je ‘te veel’ kapitaal investeert (zie hier). Maar dit terzijde.

Anita Elberse gaat voor blockbusters

Ericsson kende ik dus niet, maar van Anita Elberse had ik wel gehoord. Zij is in 1996 afgestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. Nu heeft ze een vaste aanstelling als hoogleraar bij de Harvard Businesss School. Ze onderzoekt wat de strategie is van toppers in de entertainmentindustrie.

Haar recept lijkt op dat van Ericsson. Succes is in de meeste gevallen verzekerd als maatschappijen heel veel geld en tijd investeren in hun producten. Filmmaatschappijen, bijvoorbeeld, maken blockbusters, films waar topacteurs in spelen, waar de meest geavanceerde special effects in worden toegepast. Bij blockbusters wordt daarnaast een groot marketingbudget ingezet om de film te promoten. Zij heeft dit uitgebreid beschreven in haar gelijknamige boek blockbusters.

Het succes van Alex Ferguson

Een voorbeeld van het werk van Anita Elberse is een onderzoek naar het succes van coach Alex Ferguson bij Manchester United. Ferguson had om vele redenen succes. Hij zorgde voor een goede jeugdopleiding en liet talent doorstromen naar het topteam. Bovendien hield hij altijd zelf de hand op de knoppen. Hij zorgde ervoor dat hij altijd de baas bleef, ook over zijn spelers. Revoltes tegen zijn beslissingen of zijn gezag, accepteerde hij niet. Toen in 2006 Ruud van Nistelrooy bezwaar maakte tegen zijn bankbeurten, werd hij ogenblikkelijk verkocht aan Real Madrid.

Natuurlijk was het zeer belangrijk voor topspelers om hard te werken. Ferguson vond dat hard werken alleen al een talent is. Hij verwachtte dat zijn sterspelers zelfs harden dan hard zouden werken. Dat deden ze dan ook. Daarom zijn zij sterren geworden: omdat zij bereid en in staat waren harder te werken dan ‘gewone’ voetballers.

De 10.000 uur regel

Terug naar Ericsson. Een van zijn bekendste studies gaat over het verband tussen het aantal uren dat violisten studeren op hun instrument en de kwaliteit van de violisten. Begin jaren negentig voerde hij, met collega’s, dat onderzoek uit aan een Berlijnse muziekacademie met een grote reputatie. Met behulp van docenten aan deze academie werden studenten viool van rond de 20 jaar oud ingedeeld in matige, goede en topviolisten. Alle violisten in de drie groepen werd vervolgens gevraagd hoeveel uur ze inmiddels met hun instrument hadden gestudeerd.

Wat bleek was dat de toptalenten over hun hele leven ongeveer 10.000 uur hadden gestudeerd, terwijl de goede violisten tot ongeveer 8.000 uur kwamen en de matige violisten niet verder kwamen dan 4.000 uur. Opvallend was verder dat er geen enkele topviolist was bij wie de virtuositeit was komen aanwaaien. Zij moesten er hard voor werken. Kortom, als je muzikaal talent hebt (alle studenten aan de Berlijnse muziekacademie moesten talent hebben om te worden aangenomen), kun je alleen maar de top bereiken door veel tijd in het oefenen op je instrument te steken.

Malcolm Gladwell: niet alleen 10.000 uur geeft succes

Malcolm Gladwell Bron: comons.wikimedia.org

Dit opmerkelijke resultaat is gepopulariseerd door de Amerikaanse/Canadese schrijver Malcolm Gladwell in zijn vermakelijke boek Outliers. Gladwell vraagt zich ongeveer hetzelfde af als Ericsson. Hoe komt het dat sommige mensen zoveel succes hebben en anderen niet? Eén element is de net besproken 10.000 uur-regel.

Maar dat is niet alles: je moet ook op het juiste moment op de juiste plaats zijn. Waarom bijvoorbeeld werden zoveel Amerikanen in het midden van de 19^e eeuw superrijk? Omdat de Amerikaanse economie toen de grootste transformatie van zijn geschiedenis doormaakte. De weg naar het Westen werd opengelegd door de ontwikkeling van de spoorwegen. Met de aanleg van spoorwegen waren fortuinen te verdienen en slimme en ondernemende ‘durfinvesteerders’ sprongen daarin door in de juiste industrie te investeren: olie (Rockefeller), staal (Carnegie) en natuurlijk de spoorwegen zelf (Vanderbilt).

Talent, hard werken en geluk

Talent, hard werken en geluk, dat zijn dus de ingrediënten voor succes. Geluk, dat wil bijvoorbeeld zeggen dat je op het juiste moment geboren moet zijn (zie het voorbeeld van de spoorwegen in de VS), maar ook dat je in het juiste milieu moet zijn geboren, dat je ouders je geleerd hebben sociaal vaardig te zijn, enzovoorts. Als dat allemaal opgaat, kun je de nieuwe Michael Jordan, de nieuwe Messi, de nieuwe Bill Gates, of de nieuwe Albert Einstein worden.

Dat klinkt overtuigend, en ik kan me zo voorstellen dat je bij alle succesvolle mensen kunt aanwijzen wat hen zo succesvol maakte. Bij talentvolle mensen die toch geen succes kennen in hun leven, kun je de factoren afstrepen die ervoor gezorgd hebben dat deze mensen faalden. Dat doet Oliver Gladwell in Outliers.

Gefaalde en geslaagde genieën

Zo is daar het verhaal van Chris Langan met een uitzonderlijk hoog IQ van 195, maar die eindigt als uitsmijter in een bar. Het ontbreekt hem aan ‘praktische intelligentie’ waardoor hij bij topopleidingen – waar hij geschikt voor zou zijn – keer op keer wordt afgewezen.

Malcolm Gladwell vergelijkt het tragische levensverhaal van Chris Langan met het levensverhaal van Robert Oppenheimer. Robert Oppenheimer was ook gezegend met een uitzonderlijk hoog IQ, maar in tegenstelling tot Chris Langan was hij wel succesvol.

Robert Oppenheimer Bron: commons.wikimedia.org

Robert Oppenheimer is wereldberoemd geworden als leider van het Manhattan project dat in WWII in het diepste geheim de atoombom ontwikkelde. Hij was geboren in een rijk gezin, waar ‘praktische intelligentie’ met de paplezing werd ingegoten. Die praktische intelligentie had hij nodig ook: twee keer in zijn leven moest hij zich verweren tegen een aanklacht wegens een moordpoging. Hij had gepoogd een mentor die hem niet aanstond te vergiftigen. Hij kwam er ongeschonden uit. Zo wist hij zich ook het Manhattan-project in te praten, hoewel hij eigenlijk praktisch labwerk haatte.

Het verschil tussen de Major League en de Minor League

honkbal in de MLB Bron: Joshua Peacock on Unsplash

Er is meer. Kijk eens naar de honkbalcompetitie in de VS. De spelers in de Major League verdienen al gauw minstens 10 miljoen dollar per jaar in een sport die een fitte speler wel twintig jaar lang kan beoefenen. In de Minor League, echter, het niveau net onder de Major League moeten de meeste spelers rond zien te komen van een minimumloon. Wie wel eens een wedstrijd in de Minor League heeft gezien, weet dat het niveau daar niet zo heel veel onderdoet voor het niveau van de Major League.

Hoe komt het dat de topspelers in het Amerikaanse honkbal zo veel meer verdienen dan de iets mindere spelers van de Minor League? Het komt omdat (bijna) iedereen liever naar een Major League wedstrijd kijkt dan naar een wedstrijd in de Minor League.

Sherwin Rosen: de economie van supersterren

De econoom Sherwin Rosen gaf in 1982 dit antwoord in het artikel the economics of superstars. Het idee van dat artikel is ongeveer het volgende. Stel je voor dat je als honkballiefhebber naar een leuke honkbalwedstrijd wilt kijken. Op de televisie kun je kiezen uit wedstrijden uit de Major league of uit de Minor League. Hoewel de kwaliteit van het spel in de Minor League niet veel onderdoet voor de kwaliteit van het spel in de Major league, kies je toch voor een wedstrijd uit de Major League. Die keuze zal iedereen maken en dus kijkt er (vrijwel) niemand naar wedstrijden uit de Minor League. De televisieopbrengst voor wedstrijden uit de Minor League is dan ook laag en dit verklaart waarom de spelers in de Minor League zo weinig verdienen.

Er zijn dus twee belangrijke kenmerken. Ten eerste, het aantal spelers dat een plaats kan krijgen in de Major league is beperkt en er komen dus ook getalenteerde spelers in de Minor League terecht. Ten tweede, hoewel de kwaliteit van de Major league maar ietsjes hoger is dan de kwaliteit van de Minor League, krijgt de Major league toch alle aandacht en publiciteit. De Minor League moet het met kruimeltjes doen.

The winner takes it all

Dit is het bekende winner-takes-all principe dat in diverse onderdelen van de economie opgeld doet. Keren we bijvoorbeeld weer eens terug naar de topviolisten van Ericsson. Zij hadden allemaal minstens 10.000 uur repeteertijd op hun conto staan. Let wel, zij waren nog studenten, geen gearriveerde violisten. De vraag is, zullen zij allemaal een plaats in een toporkest kunnen krijgen. Het antwoord lijkt me: nee, er zijn veel meer topviolisten dan er toporkesten zijn.

Wat gebeurt er met een topviolist in de dop die weet dat hij/zij misschien nooit een toporkest gaat halen? Die gaat misschien wel minder repeteren en wordt dan dus wel een goede maar niet een topviolist. Je moet erg van jezelf overtuigd zijn om zoveel tijd in je hobby te steken. Als je missie faalt en je bijvoorbeeld gedwongen bent muziekdocent te worden, heb je inefficiënt veel tijd in je vioolstudie gestoken. Helaas was je zelfvertrouwen gebaseerd op zelfoverschatting.

Je kunt alleen winnen als je erin gelooft

We kunnen dus een (over)grote dosis aan zelfvertrouwen toevoegen aan de lijst van verklarende factoren voor succes. Zelfvertrouwen is echter geen garantie voor succes. De 10.000 uur regel blijkt dus opnieuw niet voldoende te zijn voor succes, hoewel natuurlijk wel noodzakelijk.

De 10.000 uur regel is dus geen betrouwbare voorspeller voor succes. Keren we weer terug naar Anita Elberse. Zij zei in een interview: “Als jij mij nu een lijst geeft van honderd beginnende artiesten, dan denk ik wel dat ik beter dan de gemiddelde Nederlander kan voorspellen wie er succesvol wordt, ja.” Gaan wij dat geloven? Nou, nee. Als die honderd artiesten zouden weten welke strategie de toppers van Elberse beroemd maakte, kunnen ze die strategie allemaal toepassen. Ze kunnen echter niet allemaal succesvol worden, succes is er immers alleen voor de enkeling. The winner takes it all, the loser standing small, om maar eens een succesvol schrijversduo uit het verleden te citeren.

2 juli 202012 juli 2020

De falende woningmarkt is te genezen

Als op ‘de’ markt de vraag naar een product groter wordt, zal de prijs stijgen of het aanbod toenemen. Op de woningmarkt hoeft dat niet zo te werken. In de sociale-huursector gebeurt soms geen van beide. Het gevolg kan zijn dat er ellenlange wachttijden kunnen ontstaan voor aantrekkelijke woningen. De markt is overspannen.

Op de particuliere koopmarkt reageert de prijs wel, maar het aanbod zelden op de vraag. Het gevolg is dat er prijsexplosies kunnen optreden die zo hevig zijn dat het op een gegeven ogenblik voor niemand meer mogelijk en/of aantrekkelijk is om een woning te kopen. Dan klapt de markt in elkaar en zijn de huizenbezitters die op het toppunt van de markt gekocht hebben, de grote verliezers.

Insiders en outsiders op de koopmarkt

dakloze ter illustratie van outsiders op de woningmarkt — Daklozen zijn ook outsiders,
bron: unsplash.com

Die prijsexplosie op de woningmarkt is er nu al een beetje. Dat blijkt omdat mensen die als nieuwkomer op de woningmarkt een woning zoeken, grote moeite kunnen hebben een geschikte en betaalbare woning te vinden. Met een inkomen van ongeveer 45.000 euro, geven banken op dit moment – door regelgeving van de rijksoverheid – een hypotheek waar in sommige delen van het land geen woning voor te koop is. Zij zijn outsiders op de koopmarkt. Als de prijsexplosie doorzet zullen nieuwkomers met hogere inkomens op een gegeven moment ook de koopmarkt niet meer op kunnen gaan.

De insiders – zij die al een koopwoning bezitten – zijn de spekkopers. Zij zien hun vermogen groeien zonder dat ze er wat voor hoeven te doen. Tenminste, zolang koopwoningen voor een voldoende groot aantal mensen betaalbaar blijven. Als dat niet meer zo is, zal – zie boven – de markt inklappen en worden sommige insiders alsnog outsiders.

Insiders en outsiders in de sociale-huursector

De outsiders op de koopmarkt zijn ook outsiders bij de sociale huur. De mensen met de laagste inkomens (ofte wel de doelgroep, dat zijn huishoudens met een inkomen tot ongeveer 39.000 euro) hebben toegang tot de sociale-huursector. Mensen met een inkomen rond 45.000 hebben in beginsel geen toegang. Voor hen geldt dus dat voor een (goedkope) woning in de sociale-huursector haar (of zijn) inkomen te hoog is, maar voor het verkrijgen van een voldoende hypotheek, haar inkomen te laag is. Voor haar blijft de particuliere huursector over, maar daar zijn de huren zo hoog dat die een onevenredig groot deel van haar inkomen zullen gaan opslokken.

Mensen die voor de sociale-huursector in aanmerking kwamen, omdat hun inkomen laag was, maar er in inkomen op vooruit zijn gegaan, zijn de insiders van deze sector. Zij kunnen blijven ‘scheefwonen’ in een woning waar ze in verhouding weinig huur voor hoeven te betalen. Ze zijn in staat te sparen tot ze genoeg hebben om een dure koopwoning aan te schaffen.

Woningcorporaties in de sociale huursector

De sociale-huursector wordt grotendeels verzorgd door de woningcorporaties die woningen met lage huren in hun bezit hebben. Deze woningcorporaties vinden hun oorsprong in de Woningwet van 1901 waarin voorzien wordt in leningen aan gemeentelijke woningbouwverenigingen. Deze woningbouwverenigingen (nu alleen nog maar corporaties genoemd) hadden tot taak betaalbare en leefbare woningen te bouwen voor de allerarmsten. In de loop van ruim honderd jaar hebben deze corporaties miljoenen sociale woningen gebouwd.

Ongeveer 32% van de Nederlandse woningvoorraad bestaat inmiddels uit sociale huurwoningen (zie CPB). De gevraagde huren zijn in de regel niet ‘marktconform’, maar liggen onder de huren die particuliere verhuurders voor analoge woningen vragen. De huren in de sociale-huursector bedragen minder dan 700 euro per maand en kunnen voor de allergoedkoopste huurwoningen zelfs minder dan 400 euro zijn. Corporaties zijn niet vrij om zelfstandig de huren te bepalen, maar moeten zich houden aan de regels van de rijksoverheid.

Lage huren

De huren in de sociale sector worden ‘kunstmatig’ laag gehouden en weerspiegelen daarom niet (volledig) de kwaliteit van de woningen. Woningen van een hogere kwaliteit kunnen in beginsel toch voor dezelfde prijs verhuurd worden als woningen van mindere kwaliteit binnen dezelfde gemeente. Als gevolg daarvan zal er ‘te’ veel vraag zijn naar de woningen met hoge kwaliteit en ‘te’ weinig vraag naar woningen met lage kwaliteit.

De corporaties dienen met gemeenten afspraken te maken over nieuwbouw, huurprijzen en over de manier waarop woningen worden toegewezen aan woningzoekers. De corporaties opereren dus lokaal, maar moeten wel voldoen aan landelijke wetten. Een belangrijke verplichting voor woningcorporaties is dat 80% van de woningen moet worden toegewezen aan mensen met de laagste inkomens. 10% van de woningen mag aan huishoudens met een inkomens tot maximaal 41.000 euro worden toegewezen. De rest (10%) mag aan mensen met hogere inkomens worden toegewezen, maar dit mag niet ten koste gaan van huishoudens die met een hoge urgentie een huurhuis zoeken.

Starters, doorstromers en scheefwoners

Soms denken mensen dat er woningnood is onder de laagst betaalden. Er zijn namelijk wachttijden en op vrij komende woningen wordt soms door honderden belangstellenden gereageerd. Toch is het bestaan van woningnood moeilijk vast te stellen. Er kan ook sprake zijn van ‘frictie’, dat wil zeggen dat er tijdelijke tekorten zijn omdat het nu eenmaal even duurt voor mensen een nieuwe woning hebben gevonden en/of verhuisd zijn.

Ingezakte huizen als parodie op scheefwonen — ‘Scheefwoners’, Bron: pixabay.com

De sociale-huursector is uiteraard geen statisch fenomeen; er zijn starters, er zijn huishoudens die naar een woning buiten de sector willen verhuizen (doorstromers) en er zijn huishoudens die een te hoog inkomen hebben voor de sector en er toch blijven wonen (zogenaamde scheefwoners). Als het aantal huishoudens dat instroomt gelijk is aan het aantal huishoudens dat buiten de sector een huis vindt over de tijd ruwweg gelijk is, is er geen woningnood. Dan hoeven er dus ook geen extra sociale-huurwoningen gebouwd te worden.

Frictie in de sociale-huursector

Maar, zelfs als het aantal woningen dat voorradig is, gelijk is aan het aantal huishoudens in de doelgroep, kan er toch een probleem zijn. Er zijn namelijk ook huishoudens die binnen de sociale-huursector willen verhuizen. Sommigen willen een beter huis in een betere wijk, anderen willen een ander soort huis dat beter past bij hun situatie. Ouderen willen bijvoorbeeld van een eengezinswoning naar een appartement verhuizen.

Maar ook binnen de sociale-huursector zul je naar een ander huis moeten zoeken als je wilt verhuizen. In theorie is het mogelijk dat iedereen in de doelgroep een woning heeft, maar toch een woning zoekt. Het kan dan heel lang duren voordat iedereen zijn gewenste huis gevonden heeft. De zogeheten actieve zoektijd kan dan heel lang worden.

Frictie is geen woningnood

Als er een lange gemiddelde zoektijd wordt geregistreerd, zeg van meerdere jaren, dan zou de conclusie wellicht kunnen luiden dat de woningnood groot is. Er zijn echter niet te weinig huizen, er zijn genoeg huizen, maar mogelijk de verkeerde huizen en zelfs dat laatste hoeft niet het geval te zijn.

Het is namelijk denkbaar dat de juiste huizen voor iedereen aanwezig zijn, maar dat het met het geldende zoeksysteem niet mogelijk is iedereen in de gewenste huizen te krijgen. Als er een alwetende planner zou zijn, die precies ieders wensen kende en, natuurlijk ook alle beschikbare woningen, dan zou die planner een groot ruilschema kunnen opstellen waarbij iedereen in de gewenste woning uitkomt.

Dan is er dus in de sociale-huursector geen sprake van te weinig huizen. Men wacht tot de juiste woning beschikbaar komt, maar omdat iedereen op iedereen zit te wachten, komt er niets beschikbaar.

Frictie kan worden opgelost door doorstroming

Maar, als gezegd, in de sociale-sector vinden er wel veranderingen plaats. Sommige huishoudens vinden een woning buiten de sociale-huursector; er zijn ook huishoudens die ophouden te bestaan door sterfte. Er komen dus geregeld woningen beschikbaar en dat kan een lawine aan extra beschikbare woningen tot gevolg hebben. Zelfs als maar een paar woningen door vertrek uit de sector beschikbaar komen, kan dit al leiden tot een enorme daling van de zoektijd naar een andere woning in de sociale-huursector.

Een voorbeeldje. Stel woning A komt beschikbaar door het vertrek van huishouden a. Woning A is precies de woning waar huishouden b al tijden op wacht en ze krijgt woning A toegewezen. Huishouden b laat dan woning B achter, precies de woning die huishouden c zoekt. Huishouden d op haar beurt wacht al weer tijden op woning C. Enzovoorts.

Doorstroming vanuit de sociale-huursector is, met andere woorden, belangrijk om ervoor te zorgen dat huishoudens naar andere gewenste woningen kunnen verhuizen.

Misschien komt er woningnood …

Conclusies tot nu toe. Op de koopmarkt is er continu toenemende schaarste die – bij ongewijzigd beleid – tot het instorten van de woningmarkt zal kunnen leiden, zoals begin jaren 1980 en na de kredietcrisis van 2008 gebeurde. Hoe dan ook zijn de starters en de recente starters dan de dupe.

Dat is echter geen woningnood: de (hoge) prijzen op de koopmarkt zorgen ervoor dat een deel van de vragers uit de markt worden geweerd. Zij gaan naar andere soorten behuizing, misschien wel ‘krotwoningen’.

In de sociale-huursector lijkt er nu niet echt sprake van schaarste te zijn. Op veel plaatsen in het land is het aanbod van sociale-huurwoningen grofweg gelijk aan het aantal huishoudens dat in aanmerking komt voor die woningen. Maar dat kan natuurlijk veranderen.

… door immigratie

Belangrijkste reden voor die verandering is immigratie. De laatste paar jaren is het immigratiesaldo in Nederland ruim 100.000. Dat is immigratie aan de onderkant en aan de bovenkant. Aan de onderkant zijn het veelal asielzoekers die – als ze statushouders worden – gehuisvest moeten worden in de sociale-huursector. Aan de bovenkant zijn het de expats – hooggeschoolde immigranten – die (nog meer) druk leggen op de koopmarkt.

De druk op de woningmarkt kan daarom verlicht worden door het migratiebeleid aan te passen, maar daar gaan hogere machten over (zie hier hoe economen tegen immigratie aankijken en hier hoe migratiebeleid eruit kan zien). Het rijk kan via allerlei maatregelen de vraag naar woningen ontmoedigen (het CPB somt maar liefst 30 mogelijke maatregelen op). Het zijn echter vooral de gemeenten die gaan over huisvesting en zij kunnen weinig aan het rijksbeleid doen. Wat kunnen zij wel doen?

Bouwen!

Peter Boelhouwer, hoogleraar woningmarkt aan de TU Delft, verkondigt dit al enige tijd. Onlangs beweerde hij in De Volkskrant dat er een tekort is aan 315.000 woningen. Waar dat getal op gebaseerd is, is mij niet helemaal duidelijk, maar het zal wel niet uit de lucht gegrepen zijn. De remedie is duidelijk: bouwen, maar dat wil maar niet vlotten.

Luister naar zijn woorden: “Sinds we geen minister van Wonen en Ruimtelijke Ordening meer hebben, is het allemaal lokaal. Zelfs binnen gemeenten lopen de doelstellingen vaak ver uiteen. Het grondbedrijf wil een maximale opbrengst bij verkoop van de bouwgrond, de gemeenteraad wil meer sociale woningbouw, wat de prijs weer drukt. En ligt er na jaren soebatten eindelijk een plan, dan tekent de zittende bevolking wel bezwaar aan.”

Gemeenten moeten bouwen

Er worden huizen gebouwd — Bron: pixabay.com

Gemeenten zouden dus meer moeten bouwen. Dat moeten ze dan wel willen en dat blijkt vaak niet het geval. Bovendien wil men dan vaak meer sociale woningbouw, terwijl daar op korte termijn niet het grootste probleem zit.

Zelfs als gemeenten willen bouwen voor de koopmarkt, zijn ze vaak afhankelijk van projectontwikkelaars omdat die de grond hebben. Gemeenten hebben natuurlijk wel grond in de buitenstedelijke gebieden, maar daar mag op grond van landelijke regelgeving maar beperkt gebouwd worden en in ieder geval zijn de provincies er tegen om het open landschap aan te tasten.

Milennials: protesteer

Net als ik heeft Boelhouwer waarschijnlijk kinderen uit de millenniumgeneratie die op zoek zijn naar een huis. Dit is wat hij daarover zegt: “Heb je een eigen huis, dan zit je goed. Met die lage rente en de hypotheekrenteaftrek is wonen zelfs goedkoop geworden, ook al zijn de huizenprijzen hoog. Daardoor wordt er ook nog eens flink vermogen opgebouwd. Maar de millenniumgeneratie heeft geen toegang tot die markt. Het is mij een raadsel waarom ze wel demonstreren voor het klimaat, maar niet voor betaalbaar wonen. Je mag ook iets eisen voor jezelf, toch?”

Met een variant op het communistisch manifest, zouden we kunnen zeggen: “De millennials hebben niets dan krotten te verliezen. Zij hebben een betaalbare woning te winnen. Millennials aller provincies, verenigt U.”

27 mei 202028 mei 2020

Merkel/Macron: niet de Alexander Hamiltons van de EU

Wie het mooie, dikke boek van Ron Chernow over Alexander Hamilton (1755/57-1804) heeft gelezen, zal zich zeker de episode herinneren waarin beschreven wordt hoe Hamilton erin slaagde de schuld van de afzonderlijke staten te nationaliseren. Het staat beschreven in de hoofdstukken 15 en 16 van het boek.

Hamilton was in 1789 de eerste minister van financiën van de Verenigde Staten geworden onder president George Washington. Washington was de eerste president onder de nieuwe grondwet, aangenomen in 1787, waarin van de VS een federatie werd gemaakt.

Alexander Hamilton (AH) wilde een sterke federale overheid

Hamilton was een voorstander van een sterke federale overheid en was daarom met andere founding fathers pleitbezorger geweest voor een aanpassing van de eerste grondwet van de VS, de zogeheten Articles of Confederation, waarin vooral de staten een sterke rol hadden gekregen. Zijn standpunt was mede gevormd door zijn ervaringen in de revolutionaire oorlogen tegen de Britten waarbij de financiering van het leger voortdurend een probleem was. De afzonderlijke staten waren terughoudend met bijdragen aan de financiering van de revolutie tegen de Britten. Voor Hamilton was het duidelijk dat als de (toen) 13 staten hun eigen belang boven het belang van de unie bleven stellen, de VS geen sterk en welvarend land kon worden.

Na de oorlog met de Britten had de VS een schuld van 79 miljoen dollar, waarvan 54 miljoen dollar aangegaan door de nationale overheid en 25 miljoen dollar aangegaan door de staten. Hamilton noemde die schuld ‘de prijs van de vrijheid’. Een van zijn eerste doelen als minister was om alle schuld van de staten naar de federale overheid toe te trekken.

AH: schuld van de federale overheid kan heilzaam zijn

Schuld was niet noodzakelijk alleen maar een kostenpost. Dat leidde Hamilton af uit de ervaringen van het Verenigd Koninkrijk met overheidsschuld. Het VK had in de 18^e eeuw een hoge overheidsschuld. Met het verkregen krediet had het VK een marinevloot weten op te bouwen, waarmee het zijn koloniale macht in de wereld wist uit te breiden.

De uitgegeven overheidsobligaties waren bovendien zo betrouwbaar dat die ook als geld konden dienen. Overheidsschuld had dus aan twee kanten een positief effect: zowel de overheid als de bezitters van de schuldpapieren konden er uitgaven mee doen. Schuld had dus niet noodzakelijk negatieve economische effecten.

… maar schuld moest wel af te lossen zijn

Er moest wel voldoende op te vertrouwen zijn dat de overheid te allen tijde aan zijn schuldverplichtingen kon voldoen. Wij zouden nu zeggen dat overheidsschuld wel ‘houdbaar’ moet blijven. Dat wil zeggen dat er altijd voldoende (belasting)middelen moeten zijn om minstens de rente op de uitstaande obligaties te kunnen voldoen. Zo niet, dan zullen beleggers minder snel bereid zijn nieuwe obligaties van de overheid te kopen. Zij willen minstens een hogere rentevergoeding, waardoor al in omloop zijnde overheidsobligaties in waarde gaan dalen.

Hamilton wist dat ook en hij moest dus aan de (vrije) Amerikaanse burgers uitleggen dat ze belastingen moesten betalen voor het houdbaar blijven van de schuld. Dat was een moeilijk punt, want de revolutie tegen de Britten was nu juist begonnen met de Boston tea Party uit weerzin tegen de belastingen die de Amerikaanse kolonies waren opgelegd.

Maar als er niet voldoende belastingen geheven konden worden voor rentebetaling en schuldaflossing, zou de federale overheid niet langer beschouwd worden als een betrouwbare schuldenaar en moeilijk nieuwe schuld kunnen aangaan.

De (oude) nationale overheid was te weinig kredietwaardig

Dat was wat er gebeurde tijdens de periode van confederatie toen het idee was dat een losse federatie van staten de toekomst voor de VS zou worden. Het bleek niet te werken. Door het ontbreken van een sterke nationale overheid was het vertrouwen in de waardevastheid van de overheidsobligaties niet erg groot. Zoals gebruikelijk werd dit een self-fullfilling prophecy: toen Hamilton aantrad als minister in de eerste echte federale regering van de VS brachten de overheidsobligaties nog maar 15% van hun oorspronkelijke waarde op. Onder deze conditie zou de federale overheid niet lang als kredietwaardig bekend staan.

De nationale overheid van de VS was, tot de grondwetswijziging in 1787, in opzet te vergelijken met de huidige raad van ministers in de EU. Die overheid had weinig macht en aanzien.

Na de grondwetwijziging was er een duidelijke federale overheid met uitvoerend gezag. Het lag daarom voor de hand om, zodra George Washington als eerste gekozen president met zijn regering aantrad, de schuld te ‘nationaliseren’, ofte wel om alle schulden van de staten door de federale overheid over te laten nemen. Dat was dan ook wat minister Alexander Hamilton op 7 januari 1790 aan het kersverse congres voorstelde “after mature reflection on this point” (geciteerd uit Chernow’s boek Alexander Hamilton, blz. 298).

Zuid was tegen, Noord was voor nationalisatie van de schuld

Er waren allerlei redenen waarom nationalisatie van de schuld goed zou zijn voor de federatie als geheel. De staten, echter, reageerden op een wijze die ons hedendaagse EU-burgers bekend voorkomt. De zuidelijke staten waren tegen nationalisatie, omdat zij relatief lagere schulden hadden dan de noordelijke staten (in de EU is het in 2020 andersom!). Waarom moesten zij meebetalen aan de schuld van de noordelijke staten, terwijl zij zelf een groot deel van hun schuld hadden weggewerkt? Hadden de noordelijke staten niet beter eerst zelf hun zaakjes op orde moeten krijgen. Hamilton vocht dit standpunt aan. De noordelijke staten hadden inderdaad hoge schulden, maar daar waren ook de belangrijkste veldslagen geweest.

De zuidelijke staten vreesden ook dat de overname van de schuld tot te veel macht voor de federale overheid zou leiden ten koste van het congres. Zij wensten dat de staten hun eigen schuldbeleid konden blijven voeren. Als alleen nog maar de federale overheid schuld kon aangaan, was dat een aantasting van de macht en de beleidsvrijheid van de staten. Nog beter was het als juist de federale overheid zo snel mogelijk zijn schuld zou aflossen.

Alexander Hamilton verliest eerst

De discussie over de schuld leek op een grote nederlaag voor Hamilton uit te draaien. Voor Hamilton was nationalisatie van de schuld noodzakelijk om de unie in leven te houden, maar in het congres leidde deze zaak tot grote verdeeldheid. Dat bleek uit een eerste stemming op 12 april 1790, waarin het voorstel van Hamilton werd weggestemd.

Er was echter nog een tweede strijdpunt dat het congres verdeeld hield, namelijk de vestigingsplaats van de hoofdstad. De noordelijke staten wilden New York als hoofdstad, terwijl de zuidelijke staten de hoofdstad in het zuiden wilden vestigen. Hamilton was een man van onwrikbare principes en daarom weinig geneigd compromissen te sluiten. Maar door de locatie van de nieuwe hoofdstad aan de zuidelijke staten te gunnen, bleek hij in staat alsnog de nationalisatie van de schuld binnen te halen.

… maar wint later toch in het Congres

Hierbij kreeg hij de eenmalige hulp van zijn collega minister en latere president Thomas Jefferson, die als zuiderling tegen een sterke federale overheid was, maar net als Hamilton het uiteenvallen van de unie op dit punt vreesde. Ook de latere president James Madison zorgde voor voldoende steun in het congres. Op 26 juli 1790 stemde het Congres in met de nationalisatie van de schuld.

Daarmee was de dominantie van de federale overheid voorgoed vastgelegd. Dit gold zowel het aangaan van schuld als het heffen van belastingen. Voor de staten waren die bevoegdheden juist door de nationalisatie van de schuld sterk teruggedraaid. De rest is geschiedenis. De VS is uitgegroeid tot een van de machtigste landen ter wereld, mede dankzij het versterken van de federale overheid door Alexander Hamilton.

Het herstelfonds van Merkel/Macron …

Dan gaan we nu over naar de huidige leiders van Duitsland en Frankrijk, Angela Merkel en Emmanuel Macron. Zij hebben (zie hier) voorgesteld in de EU een ‘herstelfonds’ op te richten met een omvang van 500 miljard euro. Dat fonds zal hulp bieden aan de landen die hard getroffen zijn door de corona-crisis.

Het bedrag van 500 miljard euro zal echter eerst op de kapitaalmarkt geleend moeten worden. Die leningen worden gedaan door de Europese Commissie (EC) en de EC zal die leningen later ook weer zelf aflossen. Daar moeten dan wel de middelen voor zijn en die zijn er niet met het huidige beperkte EU-budget. Daarom hebben Merkel en Macron ook voorgesteld de EU een grotere belastingcapaciteit te geven.

Sommigen hebben dit voorstel het Hamilton moment voor de EU genoemd, vergelijkbaar met de nationalisatie van de schuld in de VS in 1790. Anatole Kaletsky bijvoorbeeld zegt dat het voorstel tussen Merkel en Macron op een zekere dag erkend zou kunnen worden als het moment waarop de EU van een unie van staten overging in een echte politieke federatie, net zoals dat onder Hamilton/Jefferson gebeurde bij de nationalisatie van de schuld.

… is geen Hamilton moment

Dat is echter een groot misverstand. Om maar met het kleinste punt te beginnen, er is hier geen sprake van ‘nationalisatie’ van de schulden van de lidstaten. Er wordt hier nieuwe schuld uit naam van de EU aangegaan en de suggestie wordt gewekt dat de EU die zelf zal aflossen. Dat zal slechts schijn zijn, tenzij het budget van de EU sterk wordt verhoogd.

Verhoging van het EU-budget is echter minstens zo controversieel als het invoeren van de mogelijkheid door de EU om zelfstandig schulden aan te gaan. Hetzelfde geldt voor de verhoging van de belastingcapaciteit voor de EU. De lidstaten zijn weinig bereid de mogelijkheid om belastingen te heffen op hun eigen grondgebied, al is het maar voor een deel, over te dragen aan de EU.

Als het maar beperkt mogelijk wordt voor de EC eigen belastingen te heffen, dan is het aangaan van schuld een riskante onderneming zoals Hamilton al wist. Hij schreef immers: “het aangaan van schuld door de (federale) overheid dient altijd vergezeld te gaan van het creëren van de middelen om die schuld weer te kunnen aflossen” (Chernov, blz. 300). Zonder de mogelijkheid in de toekomst voldoende belastingen te heffen, met andere woorden, dreigt de schuld onhoudbaar te worden.

… want er is geen centrale overheid

Maar laten we van deze tegenwerpingen afzien. We nemen (heroïsch) aan dat of het budget van de EU voldoende zal worden verhoogd en/of de EC is altijd in staat voldoende belastingen te heffen om de schuld niet te laten exploderen. Is dan het Merkel/Macron voorstel alsnog het Hamilton moment voor de EU? Is Angela Merkel dan toch – in tegenstelling tot wat ik eerst dacht – een goede Europeaan?

Het antwoord is: nee. Kaletsky denkt namelijk ten onrechte dat de nationalisatie van de schuld de VS van een unie van staten transformeerde in een politieke federatie. Dat was al eerder gebeurd, namelijk bij de ondertekening van de nieuwe grondwet in 1787, waardoor de unie van vrijwel autonome staten werd vervangen door een unie met een federale overheid (zie hier).

.. en er is geen grondwet

De EU, daarentegen, heeft geen grondwet. De beoogde grondwet van de EU werd in 2005 door de bevolking van Nederland en Frankrijk weggestemd. Dat was terecht, want het transformeerde de EU van een unie van (tamelijk autonome) staten in een unie van (iets minder autonome) staten. De beoogde grondwet – inmiddels omgedoopt tot het verdrag van Lissabon – handhaafde kortom de patstellingen waarin de EU nog steeds dreigt te verkeren als er een crisis op de loer ligt, of het nou een kredietcrisis, een schuldcrisis, een vluchtelingencrisis of een coronacrisis is.

De grondwet van de VS die in 1787 de Articles of Conferderation verving, gaf de federale overheid macht zelfstandig beslissingen te nemen. Die beslissingen moesten natuurlijk wel door het Congres worden goedgekeurd. Dat Congres werd nog sterk gekleurd door de belangen van de staten, zoals uit de discussie over de nationalisering van de schuld bleek. De federale overheid was in het begin ook nog tamelijk klein. In het boek van Chernow wordt bijvoorbeeld verhaald hoe de eerste minister van defensie, Henry Knox, in het begin weinig meer te doen had dan kennis te maken met zijn enige secretaris en de enige klerk op zijn departement. Maar de federale overheid was er en Hamilton zorgde ervoor dat die federale overheid steeds meer instrumenten (voornamelijk belastingen en schuld) tot zijn beschikking kreeg, zodat er steeds meer beleid gemaakt kon worden.

In de EU zijn (sommige) lidstaten de baas

In de EU is die federale overheid er niet. Je kunt er dus ook niet meer instrumenten aan geven. Het blijven de lidstaten die het uiteindelijk voor het zeggen hebben, zoals wij al eerder vreesden.. Dat blijkt ook uit de reacties op het plan Merkel/Macron. De ‘vrekkige vier’ lidstaten komen met hun eigen plan, Italië en Spanje ook. Het (tamelijk onmachtige) Europese parlement komt ook met een plannetje, namelijk om een fonds met 2000 miljard euro te beginnen. Dat maakt sowiewo geen schijn van kans.

Kortom, de kans op een ouderwetse patstelling ligt er weer bovenop, tenzij de vrekkige vier zich door Duitsland en Frankrijk in hun hok laten drijven. Dat bewijst dan weer alleen maar dat niet ‘een’ federale overheid de macht heeft in de EU – want er is geen federale overheid – maar dat de macht in handen is van de sterkste en de grootste lidstaten. De EU is helaas meer te vergelijken met de periode van de confederatie in de VS dan met de periode van de federatie vanaf 1789.

Slot

Er wordt beweerd dat Merkel en Macron bij hun voorstel voor het steunfonds vooral het belang van de EU op het oog hadden. Als het belang van de EU hun heilig was, hadden ze beter eerst een plan kunnen maken om de dominantie van de grote lidstaten te beëindigen. Nu bestendigen ze voornamelijk de situatie dat sommige lidstaten hun wil opleggen aan andere lidstaten. Wat de EU nodig heeft, zijn founding fathers (en mothers!!) die van de EU een echte federatie maken.

9 mei 20209 mei 2020

Mag de (centrale) overheid voorwaarden stellen aan het ontvangen van een uitkering?

Als je in Nederland (en naar ik aanneem ook elders) in aanmerking wil komen voor een werkloosheids- (WW)uitkering, moet je voldoen aan de sollicitatieplicht. Dat wil zeggen dat je actief op zoek moet gaan naar een baan, terwijl je een WW-uitkering ontvangt. Bovendien krijg je ook alleen maar een uitkering als je niet door eigen schuld werkloos bent geworden.

Ook bij onvrijwillige werkloosheid geen aantrekkelijke WW-uitkering …

De reden voor die twee voor-waarden is duidelijk: de overheid wil voorkomen dat mensen vrijwillig werkloos worden en dat dan ook blijven door het bestaan van een aantrekkelijk uitkeringsregime. De WW-uitkering bedraagt ongeveer 70% van je laatst verdiende brutoloon, maar de duur van die uitkering is beperkt. In het meest gunstige geval heeft een werkloos iemand twee jaar recht op een uitkering. De (voormalige) werkgever kan dat nog tot maximaal drie jaar en twee maanden uitbreiden, op grond van CAO-afspraken.

Het uitkeringsregime is dus maar beperkt aantrekkelijk, want als je na uiterlijk 3 jaar en twee maanden nog geen baan hebt gevonden, val je terug op een minimumuitkering. Die krijg je alleen maar als je geen vermogen hebt (bijvoorbeeld een eigen huis, of spaargeld) en als er niemand in je huishouden een inkomen minstens op minimumniveau heeft.

… want iedereen wil liever thuis zitten …

De overheid doet er dus alles aan om te voorkomen dat mensen een WW-uitkering als een aantrekkelijk alternatief gaan beschouwen. Dat gebeurt door zowel voorwaarden te stellen (werkloosheid mag niet je eigen schuld zijn en je moet actief op zoek naar een baan) als door het uitkeringsregime niet te aantrekkelijk te maken. Dit is dus kennelijk gebaseerd op het idee dat mensen liever met een uitkering thuis zitten dan aan de slag te zijn in een baan.

Maar als iedereen dat zo ziet, is er dus een neiging bij iedereen om vrije tijd te nemen als het maar even kan en iedere productieve activiteit achterwege te laten. In het uiterste geval is er dan geen productie, maar zijn er ook geen WW-uitkeringen, want daarvoor zijn premie-inkomsten nodig en daar is weer inkomen voor nodig waarover premie betaald kan worden. Inkomen, ten slotte, haal je uit productie.

…althans volgens de mainstream economische theorie…

Die visie op werk versus vrije tijd is de mainstream visie die eerstejaars economiestudenten in hun colleges micro-economie krijgen voorgeschoteld. Werken wordt in de theorie als een disutility gepresenteerd, ofte wel als iets dat een negatief nut geeft: werken is iets wat mensen willen vermijden. Vrije tijd is een utility: het is tijd die je naar eigen goeddunken kunt besteden en je daarom een positieve bevrediging geeft. Je zult echter wel moeten werken (negatief nut), omdat je zonder werk geen inkomen hebt en je dus ook niet kunt consumeren (positief nut). Mensen werken dus en hoeveel uren (of dagen, weken, enz.) ze werken, hangt ervan af hoe erg ze werken vinden (hoe groot het negatieve nut is). Mensen die werken heel erg vinden werken minder dan mensen die werken minder erg – maar nog steeds erg – vinden. Maar iedereen werkt.

Die afruil tussen werken en vrije tijd verandert van vorm als er een alternatief is voor werken: een uitkering. Een uitkering geeft immers consumptie zonder dat men ervoor hoeft te werken. Het is dan ook mogelijk dat zelfs als men bij afwezigheid van een uitkering veel zou willen werken, de invoering van een uitkering betekent dat men niet meer zou willen werken. Dat maakt duidelijk waarom de overheid strenge voorwaarden aan het recht op een uitkering moet invoeren.

Dat is theorie. Is de theorie ‘waar’? Nee natuurlijk, want als er een vrije keuze zou zijn tussen een minimumuitkering en een baan, zullen niet alle mensen voor een uitkering kiezen. Er zijn mensen die werken zien als levensvervulling, die sociale contacten via het werk belangrijk vinden, die een vast ritme in hun leven willen hebben, enzovoorts. Voor deze mensen gaat de theorie niet op. Zij zullen nooit voor een uitkering kiezen, tenzij het niet anders kan.

De centrale overheid stelt harde voorwaarden aan ‘lagere’ overheden …

Het voorgaande gaat over individuen, maar laten we eens naar landen kijken met ‘hogere’ en ‘lagere’ overheden. De hogere overheid is de centrale overheid, in Nederland is dat het Rijk. Het Rijk geeft uitkeringen aan de lagere overheden, provincies, gemeenten en waterschappen, en kan daar voorwaarden aan verbinden. Bijvoorbeeld dat de lagere overheden ervoor zorgen dat mensen die hun leven niet meer op de rails hebben, via beschermd of begeleid wonen weer ‘zelfredzaam’ worden (zie hier). Als tegenprestatie geeft het Rijk daar dan een uitkering voor.

Het interessante is hier dat het niet om gelijk oversteken gaat. Het is dus niet zo dat de gemeente de beoogde taak uitvoert en dan tegelijkertijd een voldoende hoge uitkering krijgt. Het is zelfs zo dat het helemaal niet duidelijk is hoeveel geld het Rijk aan de gemeente geeft voor de zorgtaken. Wat betekent dit? Dit betekent dat de voorwaarden die het Rijk oplegt aan gemeenten zelfs belangrijker zijn dan het geld dat daar tegenover staat.

… hardere voorwaarden dan aan individuen…

Vergelijk dat eens met de situatie van een WW-uitkering. Stel dat de overheid wel voorwaarden oplegt aan het krijgen van een WW-uitkering (namelijk sollicitatieplicht en onvrijwillige werkloosheid), maar dat het volstrekt niet duidelijk is hoe hoog de WW-uitkering is die daar tegenover staat. Dan zou je verwachten dat weinig mensen moeite zullen doen om aan die voorwaarden te voldoen.

… want de lagere overheden moeten meedoen (medebewind)

autonomie,
bron: denederlandsegrondwet.nl

Gemeenten kunnen de voorwaarden die het Rijk hen oplegt (bied hulp aan de ‘onredzamen’) echter niet ontlopen, ook niet als ze helemaal niets zouden krijgen voor het uitvoeren van de opgelegde taken. Gemeenten zijn voor deze taken domweg ondergeschikt aan het Rijk en ze moeten doen wat het Rijk zegt. Dit wordt in de Nederlandse grondwet ‘medebewind’ genoemd. De gemeenten zijn alleen maar autonoom op die gebieden waarvoor de wetgever (het parlement) de gemeente niet opdraagt bepaalde taken uit te voeren.

De EU legt ‘zachte’ voorwaarden op aan de lidstaten

Laten we dan nu eens kijken naar een unie, zoals de Europese Unie (EU). Kan de centrale overheid van de EU voorwaarden opleggen bij uitkeringen aan lidstaten? Ja, dat kan, maar er is een subtiel verschil met de verhouding tussen de centrale overheid en de gemeenten in Nederland. Waar de gemeenten bij medebewindstaken ondergeschikt zijn aan de centrale overheid, ligt dat bij de lidstaten van de EU anders. De centrale overheid zijn de lidstaten namelijk deels zelf, via de zogenaamde raad van ministers. Deze raad bestaat uit de regeringen van de lidstaten. Als dus een lidstaat niet aan de voorwaarden voor een uitkering zou voldoen en op het matje bij de centrale overheid moet verschijnen, dan moet hij dus deels bij zichzelf op het matje komen.

Afspraken in de EU zijn dan ook moeilijk te handhaven. Op de eerste plaats is het al moeilijk om er precies achter te komen of lidstaten zich aan de afspraken houden. Op de tweede plaats, mocht het duidelijk zijn dat een lidstaat de afspraken heeft geschonden, dan zal hijzelf mee kunnen praten over eventuele sancties tegen zichzelf. Een voorbeeld betreft de afspraken over de maximale hoogte van het begrotingstekort en de schuld van de regeringen van de lidstaten. We zagen al eerder dat sommige lidstaten vrijwel permanent een te hoge schuld hebben. Volgens de regels moeten deze landen laten zien dat hun beleid erop gericht is de schuld te laten dalen. Als er echter geen duidelijke sanctie is, is de prikkel om aan de normen te voldoen niet erg groot.

… ook niet bij financiële hulp aan lidstaten

We hadden het over voorwaarden die moeten gelden voor het begrotingsbeleid van de lidstaten. Die voorwaarden werken niet zoals zou moeten omdat geloofwaardige sancties ontbreken. Maar er zijn ook uitkeringen die lidstaten kunnen ontvangen in tijden van nood. Tot voor kort konden lidstaten deze uitkeringen alleen maar onder strikte voorwaarden ontvangen. We schreven echter eerder dat ook deze voorwaarden op den duur niet geloofwaardig zijn. De reden daarvan is dat door de gezamenlijke munt ‘zwakkere’ economieën permanent in een achterstandssituatie dreigen te komen. Die achterstand kan alleen door permanente overdrachten van de sterke naar de zwakke economieën overbrugd worden.

Het is zo goed als zeker dat de EU een transferunie wordt. Het is dus nog niet helemaal zeker. Een andere optie zou zijn om noodlijdende lidstaten onder curatele van de EU te brengen. Die lidstaten verliezen dan de vrijheid om hun eigen begrotingsbeleid te voeren. Dat zou dan door een speciaal EU-agentschap moeten worden gevoerd dat onder controle staat van het Europese parlement en, onvermijdelijk, ook van de Raad van ministers. Dat agentschap krijgt dan de taak om de begroting van de noodlijdende lidstaten weer op orde te brengen. Bij voorkeur zou het agentschap ook als taak moeten hebben de economie te herstructureren, zodat een noodlijdende lidstaat weer bij de ‘kopgroep’ van de EU zou kunnen aansluiten.

Waarom economen wel en ‘sociologen’ niet in voorwaarden geloven ….

We zeiden het al hierboven, in de mainstreamvisie van economen is het noodzakelijk om uitkeringen onder voorwaarden te geven. Zonder die voorwaarden zouden te veel mensen een uitkering aanvragen. Voorwaarden houden het stelsel van sociale zekerheid betaalbaar. Dat geldt niet alleen voor mensen, het geldt ook voor landen. Hulp zonder voorwaarden leidt alleen maar tot meer hulp en/of tot meer landen die om hulp vragen.

Sociale wetenschappers (die dus geen econoom zijn) geloven minder (of niet) in prikkels. Als mensen komen om een uitkering, hebben ze het nodig. Voorwaarden stellen aan een uitkering is dan contra-productief, omdat het mensen die een uitkering nodig hebben er van weerhoudt er een aan te vragen. Dat geldt ook voor landen: als een land in problemen is, moet je het land helpen, ook als het land de problemen zelf heeft veroorzaakt

… maar soms is het omgekeerd

Dat economen wel en andere sociaal-wetenschappers niet in voorwaarden geloven, is natuurlijk een generaliserende opmerking. In de werkelijkheid ligt het genuanceerder, maar dat het ook omgekeerd kan zijn, is natuurlijk wel verbazingwekkend. Toch is dat zo. Op 1 april 2020 verscheen in de papieren krant van De Volkskrant een manifest van tientallen economen waarin de Nederlandse regering gevraagd wordt de Zuid Europese landen te helpen. Daarbij mochten er geen voorwaarden vooraf worden opgelegd, ook als de begroting van die landen niet op orde was. Dit zeiden ze letterlijk: “Landen moeten uiteraard hervormen en hun huishoudboekje op orde krijgen. Om dit te bewerkstelligen zullen we in de toekomst zeker van ons moeten laten horen. Maar nu is niet het moment voor die discussie. We moeten daarom ons kruit drooghouden. De gemeenschappelijke dreiging van het virus vraagt inschikkelijkheid en hulp. We kunnen en moeten vanuit onze relatief comfortabele positie solidariteit uitstralen.”

Wanneer economen niet in voorwaarden geloven

Deze economen willen dus dat landen in problemen zonder meer geholpen worden. Misschien dat er in de toekomst nog eens over voorwaarden gesproken kan worden, maar nu in ieder geval niet. Dit gaat helemaal tegen de aard van de gemiddelde econoom in. Als je landen helpt zonder tegenprestatie, komen ze volgende keer weer langs om hulp, zou de mainstream econoom zeggen, maar niet deze economen. Help deze landen nu maar, zeggen ze, en vertrouw er maar op dat ze hun leven verbeteren.

Wanneer ‘sociologen’ wel in voorwaarden geloven.

En dan wat de andere sociaal-wetenschappers betreft, die normaal gesproken niet zo in economische prikkels geloven, ook zij schreven een stuk in De Volkskrant. Het ging om de uitkeringen die de regering aan bedrijven wil geven die door de corona-crisis in problemen zijn gekomen. Die uitkeringen, zo betogen de ondertekenaars van het manifest (voornamelijk geen economen), mogen niet zonder voorwaarden gegeven worden. Alleen bedrijven die het algemeen belang dienen, kunnen voor zo’n uitkering aan aanmerking komen.

Wat voor bedrijven dienen het algemeen belang? Op de eerste plaats zijn dat bedrijven die niet gepoogd hebben belastingen te ontduiken. Op de tweede plaats moeten ze de sociale rechtvaardigheid dienen en tenslotte moeten ze bijdragen aan een veilige en duurzame toekomst.

Of die voorwaarden wat voorstellen, is een vraag die ik niet kan beantwoorden. Alleen met de eerste voorwaarde zou ik wat kunnen. Bedrijven die voortdurend gebruik hebben gemaakt van oneigenlijke belastingconstructies hebben geen recht op overheidssteun.

Conclusie?

De corona-crisis zet alle wereldbeelden op zijn kop, ook die van economen en die van niet-economen.

12 april 202012 april 2020

Door de corona-crisis had de EU een unie kunnen worden

…maar dat werd het (weer) niet, mede dankzij 60+ Nederlandse economen

Alle EU-lidstaten worden getroffen door het corona-virus en de economische schade zal voor alle lidstaten aanzienlijk zijn. De lidstaten passen alle hun eigen ingrepen toe om het virus te bestrijden. Er is geen enkele coördinatie op medisch gebied tussen de lidstaten. Ieder land doet wat het goeddunkt. Dan lijkt er ook geen enkele reden om de financiële gevolgen van deze crisis op Europees niveau te bestrijden. Omdat alle lidstaten ongeveer even hard getroffen worden, kunnen ze net zo goed de kosten zelf dragen. Toch? Nee, toch niet. Volgens de Zuid-Europese lidstaten, inclusief Frankrijk, moeten die kosten wel degelijk Europees gedragen worden.

De Nederlandse minister van financiën, Wopke Hoekstra, vond van niet. Volgens hem hebben de zuidelijke lidstaten verzuimd financiële buffers op te bouwen. Bijna heel Europa, inclusief meer dan 60 Nederlandse economen, vielen over dit gebrek aan empathie en solidariteit van de Nederlandse regering heen. Italië en Spanje waren zwaar getroffen door het virus, hoe durfde Nederland het dan over financiële buffers te hebben? Toch was dit het moment geweest om hervormingen in de EU te eisen. Helaas, Rutte en Hoekstra hebben die kans voorbij laten gaan, mede dankzij die 60+ economen.

Herverdeling van schuld tussen sterke en zwakke economieën

Waarom de Zuid-Europese lidstaten aandringen op een collectieve financiële oplossing en Nederland daar niet aan wilde, is duidelijk. De zuidelijke lidstaten komen niet zo makkelijk aan geld als de noordelijke lidstaten. Als de financiële oplossing door de EU als totaal wordt gedragen, profiteren de Zuid-Europese landen van de makkelijke beschikbaarheid van krediet die de Noord-Europese landen wel hebben, maar zij niet.

De Zuid-Europese lidstaten komen moeilijk aan krediet, omdat hun schuld al hoog is en omdat zij een zwakke economie hebben. Het risico voor beleggers is daarom hoog en zij eisen een hogere rentevoet dan bij de kredietwaardige, sterke Noord-Europese economieën. Bij een bestrijding van de gevolgen van de corona-crisis door de EU profiteren de zwakke landen van de sterke landen. Er vindt als het ware herverdeling van schuld plaats. Een deel van de (hoge) schuld in het zuiden wordt overgeheveld naar de (lage) schuld in het noorden.

De Noord-Europese landen kwamen niet massaal in opstand tegen de zienswijze van de zuidelijke lidstaten. Ook niet bondskanselier Angela Merkel, die wij overigens niet een echte Europeaan vinden. Alleen de Nederlandse regering verzette zich met hand en tand tegen deze herverdeling. Tegen deze houding van de Nederlandse regering zijn zelfs Nederlandse economen in opstand gekomen. Ook economen die tijdens de kredietcrisis voor uiterste zuinigheid gepleit hebben, vinden dat nu niet nodig.

Bezuinigen in de kredietcrisis

Economen zijn, voor zover de lezer dat nog niet wist, vreemde wezens. Neem Bas Jacobs, hoogleraar openbare financiën aan de Erasmus Universiteit. Op 1 april 2010 publiceerde hij een opiniestuk in De Volkskrant samen met zijn confrater Lans Bovenberg. Zij beweerden dat de Nederlandse regering veel, misschien zelfs wel 65 miljard euro zou moeten bezuinigen (en wel direct) om de overheidsschuld weer houdbaar te maken. We zaten toen op het hoogtepunt van de kredietcrisis. De regering moest banken en bedrijven met vele miljarden euro’s op de been zien te houden, om te voorkomen dat de economie zou instorten.

Kennelijk beschouwden beleidsmakers het advies van Jacobs en Bovenberg (J&B) als een niet geheel geslaagde, morbide 1-aprilgrap, want zij deden er niets mee. Terecht, want hoewel opeenvolgende regeringen het advies van J&B niet opvolgden, was eind december 2019 de Nederlandse overheidsschuld voor het eerst sinds het begin van de kredietcrisis weer minder dan 50 procent van het nationaal inkomen.

Uitgeven in de corona-crisis

Precies tien jaar later doet Bas Jacobs opnieuw van zich horen. Op 1 april 2020 verscheen namelijk in de papieren krant van De Volkskrant een manifest dat, behalve door Jacobs, door ruim 60 andere economen, waaronder weer Lans Bovenberg, was ondertekend. Het is weer crisis. Dus vraagt hij de Nederlandse regering weer te bezuinigen, zoals exact tien jaar geleden? Nee, de opvattingen van Jacobs zijn, zeg maar, 180 graden gedaald. Op de eerste plaats hoeft de Nederlandse regering niet 65 miljard te bezuinigen, zoals in 2010 nog wel moest van J&B, maar mag de regering 65 miljard euro extra uitgeven.

Vraagt hij dan aan de Zuid-Europese landen om flink te bezuinigen? Die landen hebben op dit moment zeker geen houdbare schuld (althans bij een ‘normale’ rente). In ieder geval is hun overheidsschuld veel hoger dan die van Nederland in 2010 (zie hierna). Maar van J&B hoeven de Zuid-Europese landen niet te bezuinigen. Integendeel, hij vraagt aan de Nederlandse regering om die landen te helpen! Dit staat in het manifest: “Maar als misschien wel de meest open economie in de eurozone is het nu zaak om ons aan te sluiten bij een Europese aanpak. Het is ons eigen belang dat landen als Italië, maar ook Spanje en Portugal, de crisis effectief te lijf kunnen. En of we het leuk vinden of niet, de gemeenschappelijke valuta legt hier extra druk op.”

Door de euro wordt de EU een transferunie

Dat punt over de Europese valuta is natuurlijk juist. Ruim een jaar geleden betoogde ik (ook in De Volkskrant) dat de EU onvermijdelijk afstevent op een transferunie (zie hier voor een uitgebreide uitleg). Een transferunie betekent dat de sterke lidstaten de zwakke lidstaten onderhouden. Dat kan noodzakelijk zijn als de sterke economieën dankzij de gezamenlijke munt steeds sterker worden en de zwakke economieën juist steeds zwakker.

De reden is dat de gezamenlijke munt het voor de zwakke economieën onmogelijk maakt zich via devaluaties toch nog concurrerend te houden tegenover de sterke economieën. Ze prijzen zich, tegen wil en dank, uit de markt en zouden zonder hulp tot ultieme armoede vervallen met torenhoge schulden en tekorten op de lopende rekening. De kans dat ze die schulden en tekorten ooit nog kunnen terugbetalen, is erg klein.

De zwakke economieën ontvangen permanent ‘bijstand’

Een transferunie is te vergelijken met de bijstand in een land. Via de bijstand onderhouden de sterken de zwakken. In een land hoeven de mensen die bijstand van de overheid ontvangen dat later niet terug te betalen, zelfs niet als ze eventueel weer in goeden doen raken.

Zo is dat in een transferunie tussen landen ook. De landen die ‘bijstand’ ontvangen, ontvangen dat als een gift. Mochten ze ooit nog eens sterke economieën worden, dan betalen ze dat ook niet terug. Of de zwakke zuidelijke landen sterk worden, weten we niet. De structuur en de cultuur aldaar geeft echter weinig hoop dat zij ooit de achterstand op het sterke noorden kunnen inhalen.

Dat is dan ook een belangrijk kenmerk van een transferunie: de overdrachten van, in dit geval, de noordelijke lidstaten naar de zuidelijke lidstaten zullen permanent zijn. Daarmee moeten we ons verzoenen, of we moeten de EU verlaten (of de eurozone, maar je kunt niet de eurozone verlaten en toch in de EU blijven).

Of, we moeten de EU veranderen in een echte politieke unie.

Hoe hoog is de overheidsschuld in de landen in Zuid Europa?

We moeten de Zuid-Europese landen steunen, of we willen of niet, omdat ze anders regelrecht op een faillissement afstevenen. Kijk naar het bijgevoegde plaatje waarin de ontwikkeling van de overheidsschuld (als percentage van het nationaal inkomen) van vier Zuid-Europese landen vergeleken wordt met de Nederlandse overheidsschuld over de periode 2008, het begin van de kredietcrisis, tot en met 2018, dus voor het begin van de corona-crisis. Bedenk bij het bekijken van het plaatje dat bij het verdrag van Maastricht in 1992 de lidstaten onderling hebben afgesproken dat ze hun schuld niet boven 60% van het nationaal inkomen zouden laten uitkomen.

Alleen Nederland voldoet aan de 60%-norm

Als we dit plaatje proberen te duiden, moeten we in het oog houden dat in een groot deel van deze periode de Europese Centrale Bank (ECB) door het aankopen van staatsobligaties (zie hier) de rente op overheidsschuld kunstmatig laag heeft gehouden, waardoor de rentelasten voor alle EU-landen, maar vooral voor de landen met hoge schulden, beperkt zijn gebleven. Zonder deze ingrepen van de ECB zou de schuld van de vier Zuid-Europese lidstaten al met grote knallen aan het exploderen zijn. Behalve indirecte steun van de ECB, heeft Griekenland leningen gekregen om zijn schuld en zijn economie op orde te brengen. In oktober van vorig jaar stond daar nog bijna 250 miljard euro van open (zie hier). Het lijkt niet waarschijnlijk dat Griekenland dat op korte termijn gaat aflossen, en op lange termijn ook niet.

We zien in het plaatje dat aan het begin van de kredietcrisis alleen Nederland en Spanje aan het verdrag van Maastricht voldeden. Daarna ging het in de vier Zuid-Europese lidstaten mis. De schuld steeg tussen 2008 en 2014 naar minstens 100% (Spanje) en maximaal zelfs tot 180% (Griekenland). Na 2014 keerde het economische tij en Portugal slaagde er in de schuld weer te verlagen – Spanje slaagde daar enigszins in – maar de 60%-norm voor de nationale schuld lijkt ver buiten bereik. Voor Italië en Griekenland bleek het zelfs moeilijk de schuld niet te laten stijgen. In Nederland, het is niet anders, zakte de schuld al in 2016 tot onder de 60%.

Het ESM is een verzekering, geen noodfonds

Het Europese StabiliteitsMechanisme (ESM) is opgericht nadat Griekenland rond 2010 niet meer op eigen kracht zijn overheidsschuld kon financieren. Het is een fonds dat met geld en garanties gevuld wordt door de eurolanden. Een land dat in aanmerking wil komen voor een lening moet zijn overheidsfinanciën snel op orde brengen door hervormingen en/of bezuinigingsmaatregelen. Daarmee is het ESM geen noodfonds, maar eerder een soort verzekering. Als je bijvoorbeeld een brandverzekering hebt, krijg je bij brand een uitkering als die brand buiten jouw schuld is uitgebroken. Als je zelf je huis in brand hebt gestoken, krijg je geen uitkering.

In de EU had Griekenland wel zelf zijn huis in brand gestoken, maar die onhandige actie zou dus gecorrigeerd moeten worden als het land hulp uit het ESM zou willen krijgen. De overheidsschuld als percentage van het nationaal inkomen zou moeten dalen. Als we naar het plaatje hierboven kijken, zien we dat het niet erg gelukt is. De schuld blijft rond de 180% zweven en er is geen duidelijke daling. Bedenk echter dat sinds Griekenland leningen kreeg van het ESM het nationaal inkomen per hoofd met een derde is gedaald. Zo bezien is het al een krachttoer om de schuld niet te laten stijgen.

Dit bewijst dat landen die geholpen willen worden door een noodlening van het ESM in feite eerst voor een deel hun economie moeten laten instorten door draconische bezuinigingsmaatregelen. Maar er is, gegeven het verzekeringskarakter van het ESM, geen andere optie. Eerst zal een lidstaat die om hulp vraagt van het ESM de reden voor het uit de hand lopen van zijn overheidsschuld uit de weg moeten ruimen. Die reden is meestal dat er te veel is uitgegeven.

… en dus heeft Italië geen recht op een uitkering

Als je een brandverzekering neemt, betaal je een premie. Die premie is afhankelijk van de waarde van het verzekerde pand. Als je een grote villa hebt, zul je een hogere premie moeten betalen dan als je een klein appartement tegen brand verzekert. Als je veel premie betaalt, wil dat verder niet automatisch zeggen dat je een groot beroep op de verzekering mag doen als je dat zo uitkomt. Tenslotte kan een brandverzekering niet uitkeren als er bij alle verzekerden tegelijkertijd brand uitbreekt. Dan zou het verzekeringsfonds gauw failliet zijn. Deze simpele verzekeringsprincipes hebben de Italianen niet zo goed begrepen, of ze willen het niet begrijpen.

In een openhartig interview met De Volkskrant luchtte voormalig premier Enrico Letta zijn hart over de opstelling van Nederland bij de bestrijding van de corona-crisis. Volgens die opstelling zou noodhulp aan landen afhankelijk moeten zijn van het bestaan van financiële buffers in die landen. Inderdaad, precies volgens de gedachte van het ESM als een verzekering: als je de crisis niet kunt financieren omdat je je begroting niet op orde hebt, heb je ook geen recht op hulp. De Italianen zijn er niet in geslaagd hun schuld te verlagen (zie het plaatje hierboven) en dus mogen ze ook geen hulp krijgen, want dat zij problemen hebben de gevolgen van de corona-crisis te financieren, is hun eigen schuld.

maar de Italianen begrijpen het verzekeringskarakter van het ESM niet

Letta boos: hij vindt de redenering over de schuld een redenering vanuit de onderbuik en een verkeerde. Hij zegt: “(…) dit virus kent geen grenzen of paspoorten. Het treft zowel landen met een hoge staatsschuld, als landen met een lage staatsschuld en het heeft op iedere economie dezelfde, angstaanjagende invloed.” Dit is natuurlijk 100% waar, maar dit is precies een argument waarom het ESM niet ingezet kan worden: als alle huizen branden, gaat een verzekering immers failliet.

Letta zegt dan ook nog dit over het gebruik van het ESM: “Dat is een fonds waarin Italië driemaal zoveel geld heeft zitten als Nederland. We vragen dus niet om extra Nederlands geld. We vragen enkel om het gebruik van al bestaande Europese instrumenten.” Letta denkt dat, omdat Italië groter is, het automatisch recht heeft op hulp. Nee dus, als je groter bent krijg je een hogere uitkering als er zich buiten je schuld een ramp heeft voltrokken. Maar niet als iedereen dezelfde ramp heeft moeten ondergaan, zie boven.

Je hebt ook geen recht op geld als je er zelf schuld aan hebt dat je te weinig financiële middelen hebt om de kosten van de epidemie te betalen. Alle lidstaten van de EU hebben ongeveer dezelfde medische problemen. Het is dan vreemd als sommige lidstaten de financiële gevolgen zelf dragen en andere lidstaten een uitkering van de EU krijgen. Hoogstens zou een lidstaat die onevenredig zwaar getroffen is door het corona-virus het deel van de kosten dat hoger is dan de gemiddelde kosten vergoed kunnen krijgen.

Als het ESM tijdens de corona-crisis geen verzekering is, is het dat nooit

Terug naar de 60+ prominente economen met J&B. Zij beschouwen het ESM kennelijk ook als een verzekering, want “landen moeten uiteraard hervormen en hun huishoudboekje op orde krijgen. Om dit te bewerkstelligen zullen we in de toekomst zeker van ons moeten laten horen. Maar nu is niet het moment voor die discussie.” Wat de economen vergeten in dit argument, is dat de afgelopen vijf jaar Italië, toen de economische situatie weer gunstiger werd, had kunnen hervormen, maar het niet gedaan heeft.

Sterker, de Italiaanse overheid heeft al meer dan 25 jaar een schuld die hoger is dan 100%. Al die tijd is er nauwelijks enige neerwaartse beweging in de schuld waar te nemen. Als er in de afgelopen 25 jaar niet hervormd is, waarom zal Italië dat in de toekomst wel doen, zoals de 60+-economen kennelijk hopen? Is het niet eenvoudig zo dat de Italianen het niet willen en/of niet kunnen?

Kortom, als Wopke Hoekstra nu instemt met een overdracht van geld zonder voorwaarden, is de omzetting van het ESM van een verzekeringsfonds naar een transferfonds een feit. Bovendien motiveren transfers naar Zuid Europese lidstaten deze lidstaten niet om hun financiën op orde te brengen. De transfers zijn immers zonder voorwaarden vooraf en dus is er geen enkele aansporing om pijnlijke maatregelen te nemen.

Stimulerend beleid is wel nodig, maar dan centraal

Transfers van noord naar zuid bestendigen een situatie van een sterk economisch blok (Noord Europa) tegen een zwak economisch blok (Zuid Europa) in de EU. Beide partijen wentelen zich in hun rijkdom (Noord) en hun armoede (Zuid). Het Noorden koopt zijn schuldgevoel af met overdrachten aan het Zuiden. Het Zuiden gebruikt de transfers om niet te hoeven hervormen. Pro forma hangen aan de transfers strenge voorwaarden voor de ontvangende landen.

Er is echter geen mechanisme in de EU om die hervormingen af te dwingen. Daarvoor zou een centraal begrotingsbeleid nodig zijn, zoals ik eerder betoogde (zie hier). Dan kan een Europese minister van financiën landen die het slecht doen onder curatele brengen. In Nederland bestaat een dergelijke regeling: gemeenten in financiële problemen kunnen een aanvullende uitkering krijgen volgens artikel 12 van de financiële verhoudingswet. Aan die aanvullende uitkering betalen alle Nederlandse gemeenten mee.

Toch vallen meestal maar weinig gemeenten onder de artikel 12-regeling, De reden is dat tegenover de aanvullende uitkering gemeenten een deel van hun zelfstandigheid moeten opgeven. Dat is kennelijk een zo weinig aanlokkelijk perspectief dat gemeenten liever proberen te vermijden in aanmerking te komen voor de artikel-12 status.

Maar een centraal begrotingsbeleid komt er niet

Met toestemming overgenomen van mirjamvissers.nl

Wopke Hoekstra, minister van financiën, had de sleutel in handen om belangrijke hervormingen in de EU af te dwingen. Er was een unieke kans om van de EU op begrotingsterrein een ‘echte’ unie te maken. Onder druk van de zuidelijke lidstaten en 60+ Nederlandse economen was het enige dat hij wist af te dwingen, volgens De Volkskrant het volgende: “Zodra de corona-crisis voorbij is, worden ‘alle eurolanden’ (niet alleen degene die lenen) geacht de Europese begrotingsregels weer na te leven.” Let op het woord: “geacht”. Ook voor de corona-crisis werden de eurolanden al geacht de regels na te leven, maar ze deden het niet. Waarom dan na de corona-crisis wel als er toch geen autoriteit in de EU komt die dat zou kunnen afdwingen?

Inderdaad, de EU is en blijft een transferunie.

16 maart 202019 maart 2020

Grote projecten als verspilling

Het is er nu even niet de tijd voor, maar als straks de coronavirus-pandemie voorbij is, gaan vele overheden weer enthousiast aan de slag met grote projecten. Infrastructuurprojecten (trein, metro, bus, e.d.), openbare gebouwen (sporthal, schouwburg, operahuis, e.d.), stadsontwikkeling, IT-projecten, enz. worden uit de grond gestampt. Deze projecten, soms uitgevoerd met gigantische budgetten, leiden als het meezit tot monumentale resultaten. Het Sidney operahuis en de Elbphilharmonie in Hamburg zijn daar voorbeelden van. Behalve door hun relatief omvangrijke budget, worden deze projecten ook gekenmerkt door grote risico’s op kostenoverschrijdingen of op lager dan verwacht gebruik van het uiteindelijke bouwwerk.

Niet alle economen vinden kostenoverschrijdingen inefficiënt

Die kostenoverschrijdingen worden door burgers, maar zeker ook door veel economen als bewijzen van mismanagement en/of verkeerde projectkeuze beschouwd. Bent Flyvbjerg is zo’n econoom die vindt dat bij veel projecten de effecten met opzet of per abuis van te voren verkeerd worden ingeschat. Als gevolg daarvan worden vaak niet de meest geschikte projecten gekozen.

Niet alle economen zijn het daarmee eens. De economen Fabian Herweg en Marco Schwarz zien kostenoverschrijdingen bij grote projecten als onvermijdelijk. De partij die het project uitbesteedt, kan het aanbestedingsproces echter zo inrichten dat de feitelijke prijs die tot stand komt, na heronderhandelingen, toch zo laag mogelijk is. Dit laten zij zien in een academisch paper dat zich niet makkelijk laat uitleggen.

Flyvbjerg: technici, politici en ambtenaren willen de kosten niet kennen

Laten we ons daarom eerst met Flyvbjerg bezig houden, wiens werk wat meer rechttoe-rechtaan is. Hij heeft een grote reputatie verworven door zijn empirische berekeningen van risico’s op ‘foute inschattingen’ bij grote projecten. Bijvoorbeeld, in een paper uit 2007 analyseert hij de aanleg van 44 stadsrailprojecten. Zijn bevinding: de gemiddelde kostenoverschrijding bedraagt 45 procent en gemiddeld was het aantal passagiers 51 procent lager dan verwacht.

Flyvbjerg heeft veel van dit soort berekeningen gemaakt en zijn conclusie was steeds weer hetzelfde: kosten worden onderschat, het gebruik van het goed (een gebouw, railverbinding, enz.) wordt overschat en de uitvoeringstijd is in vrijwel alle gevallen veel langer dan gepland. Als Flyvbjerg deze berekeningen kan maken, waarom kunnen de mensen die betrokken zijn bij dergelijke projecten dat dan ook niet doen? Zijn antwoord (in 2014) is heel simpel: omdat zij daar geen belang bij hebben. Van grote projecten raken de belanghebbenden in “vervoering”. Voor technici zijn de resulterende monumenten kunststukjes die hen een grote reputatie kunnen bezorgen.

Politici motiveren grote projecten soms omdat die tot een groeispurt kunnen leiden (maar waar economische groei vandaan komt, is niet zo helder, zie hier). Zij zijn echter vooral dol op grote projecten door de zichtbaarheid die de resulterende monumenten kunnen creëren bij het publiek en de media. Grote projecten zijn “media magneten die het beeld opleveren van pro-actieve politici. Daarom hebben grote projecten aantrekkingskracht op politici, omdat politici niets liever willen dan zichtbaar zijn” (Flyvbjerg, 2014, mijn vertaling). Dan is het niet handig om de waarheid over kosten en opbrengsten onder ogen te moeten zien.

De meest spectaculaire kostenoverschrijdingen

De volgende tabel, uit het eerder aangehaalde 2014-paper van Flyvbjerg, demonstreert de grote financiële risico’s die vooral megaprojecten met zich brengen. Zowel de omvang als het vaak innovatieve karakter van deze soms spectaculaire projecten brengen grote onzekerheden in de (on)mogelijkheden van de uitvoering met zich mee. Dit kan tot uiteindelijke uitvoeringskosten leiden die twee tot negentien keer zo hoog zijn als oorspronkelijk berekend. Zo kende het beroemde operagebouw van Sydney in Australië een kosten-overschrijding van 1400%!

De tabel bevat een selectieve keuze, het zijn de meest spectaculaire overschrijdingen die te vinden zijn. Niet alle kostenoverschrijdingen zijn zo spectaculair, maar, zo meldt Flyvbjerg, kostenoverschrijdingen zijn geen uitzondering. Voor negen van de tien projecten geldt dat de uitvoering niet binnen het oorspronkelijke budget wordt uitgevoerd.

De verliezers van de Kanaaltunnel

De Kanaaltunnel kende slechts een bescheiden kostenoverschrijding van 80%. Vanaf het begin van de exploitatie van de tunnel, werd de exploitant geconfronteerd met financiële problemen als gevolg van de kostenoverschrijdingen bij de bouw (Wikipedia). De aflossing van de schuld werd echter niet op de gebruikers verhaald. Zoals Flyvbjerg uiteenzet, werden passagiers van de Kanaaltunnel in hoge mate gesubsidieerd. De subsidie kwam in dit geval echter niet van de belastingbetaler, maar van private investeerders die door de negatieve rendementen op het project hun inleg verloren. De Kanaaltunnel is een typisch voorbeeld van een project dat een technologisch succes was, maar financieel een tragedie vormde voor de sponsors van het project.

Monumenten worden niet aangelegd bij volledige informatie…

Flyvbjerg definieert het succes van een project als de mate waarin een project binnen het vastgelegde budget, binnen de geplande tijd en met de verwachte opbrengsten wordt afgerond. Aangezien voor de criteria afzonderlijk geldt dat zij gemiddeld slechts voor één van de tien projecten opgaan, is de conclusie dat van de 1000 projecten er gemiddeld slechts één succesvol zal zijn. Toch worden grote projecten altijd doorgezet als tijdens de uitvoering kostenoverschrijdingen of vertragingen aan het licht komen. Het blijkt in de praktijk onmogelijk om gestarte projecten weer af te blazen.

Maar stel dat men van te voren de ‘echte’ kosten en tijdsinvesteringen van een project zou kennen en dat die inderdaad veel hoger en langer zijn dan de eerste berekeningen aangaven. Dan zou men wellicht nooit aan zo’n project beginnen. Dat zou dan betekenen dat bij volledige informatie over de kosten van een project, er nooit projecten van de grond zouden komen.

… maar monumenten zijn de moeite waard, toch?

Albert Hirschman beweerde in 1967 op grond van deze constatering dat het voor een actief investeringsbeleid van overheden daarom beter is niet alle informatie van te voren te hebben. Dat is mede het geval omdat we bij grote projecten niet alleen de kosten onderschatten, maar ook de creativiteit waarmee problemen bij de implementatie van projecten kunnen worden overwonnen.

Bekijk de wereldberoemde schelpen- of zeilenstructuur op het operagebouw van Sydney, Australië. Wie zou die alsnog willen verwijderen als het daardoor mogelijk zou zijn de gigantische kostenoverschrijding bij de aanleg alsnog ongedaan te maken? Dat is sowieso al ondenkbaar omdat het gebouw sinds 2007 op de werelderfgoedlijst van de UNESCO staat. Dat lijkt een sluitend bewijs dat kostenoverschrijdingen grootse architectonische prestaties mogelijk maakt. De monumentale waarde die uiteindelijk gerealiseerd wordt, levert dan een compensatie voor de kostenoverschrijdingen.

Flyvbjerg: grote projecten zijn verspilling…

Flyvbjerg bestrijdt deze zienswijze. Zijn belangrijkste punt is dat het in geïsoleerde gevallen kan voorkomen dat de monumentale waarde van het gebouw bij voorbaat wordt onderschat en dat deze onderschatting de kostenoverschrijdingen kan compenseren. Of dat bij het operagebouw van Sydney het geval was, betwijfelt Flyvbjerg. Een niet in rekening gebrachte kostenpost in Sydney was het reputatieverlies dat de Deense architect Jörn Utzon leed door de twijfels die latere lokale bestuurders opwierpen over zijn capaciteiten als kostenbeheerder (zie ook hier). Dit reputatieverlies zorgde ervoor dat Utzon nauwelijks nog opdrachten kreeg voor zulke monumentale opdrachten als bij het operagebouw van Sydney.

In de meeste gevallen zijn zowel de kosteninschattingen als de inschattingen van de behoefte bij grote projecten te optimistisch. De hoger dan verwachte kosten en de lager dan verwachte vraag versterken elkaar in plaats van elkaar te compenseren. Projecten waarvoor dit geldt, en dat geldt voor meer dan 99% van de projecten volgens Flyvbjerg, zijn vaak economisch niet levensvatbaar. Bovendien zorgen de soms dramatische kostenoverschrijdingen ervoor dat andere wel economisch levensvatbare, maar wellicht niet erg spectaculaire projecten geen doorgang kunnen vinden. Zo worden (schaarse) belastingmiddelen verspild bij de toewijzing aan projecten.

Grote, spectaculaire maar niet renderende projecten worden gestart ten koste van kleinere projecten die minder publiciteit opleveren, maar wel renderen. Volgens Flybvbjerg leidt deze praktijk waarbij vooral projecten worden gekozen die er op papier het beste uitzien tot een “survival of the unfittest”. De projecten die er op papier het beste uitzien zijn de projecten die de kosten het meest onderschatten en de waarde van het project het meest overschatten. Zij worden uitgevoerd, maar zijn zo opgezet dat financiële rampen onvermijdelijk zijn.

… omdat de ontwerpers lijden aan de planning fallacy

Hier volgt de les van Flyvjberg in een notendop. Iedereen die direct betrokken is bij een groot project heeft er belang bij het project als voordelig en waardevol voor te stellen. Misinformatie over projecten is dan ook wijdverbreid. Foutieve informatie hoeft niet eens met opzet gegeven te worden; planners zijn vaak te optimistisch over hun eigen mogelijkheden. Zij lijden aan de ‘plannning fallacy‘, een begrip dat gemunt werd door de psycholoog Daniel Kahneman.

Kahneman is een psycholoog die zich heeft bezig gehouden met hoe mensen zich gedragen in economische keuzesituaties. Als je iets wilt ondernemen, vraag je je af, hoe veel tijd gaat dit mij kosten en wat levert dit voor mij op. In hoofdstuk 23 van zijn beroemde bestseller Thinking fast and slow beschrijft hij op amusante wijze hoe hijzelf als voorzitter van een commissie voor curriculumontwikkeling ten prooi viel aan wat hij de inside view noemt. Hij schatte in hoelang zijn commissie bezig zou zijn met de taak (het schrijven van een leerboek), maar keek daarbij niet naar de ervaringen van anderen in soortgelijke situaties, de outside view. In het laatste geval zou hij al gauw tot de ontdekking zijn gekomen dat zijn inschatting veel te optimistisch was. Inderdaad, het werk van zijn commissie bleek zes jaar langer te duren dan oorspronkelijk gepland.

… tenzij men kijkt naar de kosten en opbrengsten van soortgelijke projecten

Het gevolg van de planning fallacy is verspilling omdat juist de niet levensvatbare projecten het groene licht krijgen ten koste van de wel levensvatbare projecten. Het zou dus tot een aanzienlijke welvaartswinst leiden als de informatie over kosten en opbrengsten zo objectief mogelijk wordt gepresenteerd. Dat kan volgens Flyvbjerg door bij de kosten- en vraagramingen van grote projecten rekening te houden met de ervaringen van andere gerelateerde projecten. De data van deze projecten zijn aanwezig zoals Flyvjberg zelf heeft laten zien, bijvoorbeeld bij stadsrail-projecten. Met deze data is het mogelijk een realistische schatting van kosten en opbrengsten te maken.

Zelfs bij realistische schattingen blijven kostenoverschrijdingen mogelijk, al zullen die niet zo groot zijn als bij het operahuis van Sydney (1.400% overschrijding). Reserves moeten dus worden ingebouwd. Het lijkt mij dat die reserves niet aan het budget moeten worden toegevoegd, want dan worden ze zeker opgesoupeerd door projectmanagers. Dat kan worden voorkomen door reserves in een fonds te stoppen. Een projectmanager mag daar een beroep op doen, maar alleen met een goede reden. Om te voorkomen dat er te snel een beroep op het fonds wordt gedaan, zou een uitkering uit het fonds gepaard moeten gaan aan het verlies van bevoegdheid voor managers.

Zijn planners rationeel?

Kahneman en Flyvbjerg gaan niet uit van de veronderstelling dat mensen volledig rationale wezens zijn. Een rationeel persoon zou de juiste kosten en opbrengsten van een project kunnen schatten. Rationele personen hebben geen last van de planning fallacy en ook niet van de sunk-cost fallacy. Die laatste fallacy betekent dat projectmanagers een project niet willen stoppen ook als al duidelijk is dat het mislukt is. Rationele personen zouden in zo’n geval wel stoppen en overgaan op een ander hopelijk wel succesvol project.

De economen Herweg en Schwarz gaan wel uit van rationele besluitvormers. Deze besluitvormers weten dat het niet mogelijk is kosten en opbrengsten volledig en juist vooraf te berekenen. Met dit gegeven, proberen zij er dan het beste van te maken door in de aanbesteding zoveel mogelijk de garantie te krijgen dat de biedende partij later in het proces de kostenoverschrijding zo laag mogelijk zal maken. Hoe dat uitpakt, gaan we hopelijk later nog eens zien.